Καθώς τα κύματα καύσωνα γίνονται εντονότερα λόγω της κλιματικής αλλαγής, επιστήμονες σε όλο τον κόσμο μελετούν πώς η ακραία ζέστη επηρεάζει τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Ο μικρός Τζέικ ήταν μόλις πέντε μηνών όταν υπέστη την πρώτη του τονικοκλονική κρίση. Το κορμάκι του άρχισε να σφίγγεται και να τινάζεται. «Ήταν τρομακτικά ζεστά εκείνη τη μέρα. Είχε υπερθερμανθεί και είδαμε αυτό που νομίζαμε πως θα ήταν το πιο φρικτό πράγμα της ζωής μας», λέει η μητέρα του, Στέφανι Σμιθ. «Δυστυχώς, δεν ήταν».

Καθώς μεγάλωνε, οι επιληπτικές κρίσεις επανέρχονταν κάθε φορά που ανέβαινε η θερμοκρασία. Με κάθε κύμα καύσωνα, η οικογένεια ξεκινούσε έναν αγώνα για να τον κρατήσει δροσερό και να αποτρέψει τις κρίσεις. Μετά από γενετικό έλεγχο, ο Τζέικ διαγνώστηκε με σύνδρομο Dravet, μια νευρολογική διαταραχή με βαριάς μορφής επιληψία, που προσβάλλει περίπου 1 στα 15.000 παιδιά. Οι κρίσεις συχνά συνοδεύονται από αναπτυξιακές διαταραχές, αυτισμό, ΔΕΠΥ και δυσκολίες στην ομιλία, την κίνηση και τον ύπνο. Η ζέστη και οι απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας μπορούν να πυροδοτήσουν κρίσεις.

Όπως αναφέρει το BBC, ο 13χρονος σήμερα, ο Τζέικ έχει ζήσει αμέτρητα τέτοια επεισόδια, ειδικά όταν ανεβαίνει η θερμοκρασία. «Τα όλο και πιο θερμά καλοκαίρια κάνουν ακόμα πιο δύσκολη την καθημερινότητά μας», λέει η μητέρα του.

Η ζέστη πλήττει τις εύθραυστες ισορροπίες του εγκεφάλου

Το σύνδρομο Dravet δεν είναι η μόνη νευρολογική πάθηση που επιδεινώνεται από τη ζέστη, εξηγεί ο καθηγητής Σάντζεϊ Σισόντια από το University College London, πρωτοπόρος στην έρευνα για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στον εγκέφαλο. Ως ειδικός στην επιληψία, άκουγε συχνά από οικογένειες ασθενών ότι η κατάσταση χειροτερεύει στους καύσωνες. «Και σκέφτηκα: γιατί να μην επηρεάζει η κλιματική αλλαγή και τον εγκέφαλο; Όταν τόσες πολλές διεργασίες στον εγκέφαλο σχετίζονται με τη ρύθμιση της θερμοκρασίας».

Η έρευνά του έδειξε ότι η υπερβολική ζέστη επιδεινώνει πληθώρα παθήσεων: επιληψία, εγκεφαλικά επεισόδια, εγκεφαλίτιδα, σκλήρυνση κατά πλάκας, ημικρανίες, μεταξύ άλλων. Κατά τη διάρκεια του καύσωνα του 2003 στην Ευρώπη, το 7% των υπερβολικών θανάτων συνδέθηκαν με νευρολογικά αίτια. Παρόμοιο ποσοστό καταγράφηκε και στον καύσωνα του 2022 στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Αλλά η ζέστη δεν επηρεάζει μόνο τις παθήσεις – μεταβάλλει και τη διάθεση: εντείνει τον εκνευρισμό, την επιθετικότητα, ακόμα και την κατάθλιψη.

Ο εγκέφαλος μας υπερθερμαίνεται πιο εύκολα απ’ όσο νομίζουμε

Ο εγκέφαλος λειτουργεί σε θερμοκρασία περίπου 1°C πάνω από τη θερμοκρασία του σώματος. Καθώς είναι ενεργειακά απαιτητικό όργανο, παράγει θερμότητα κάθε φορά που σκεφτόμαστε, θυμόμαστε ή αντιδρούμε σε εξωτερικά ερεθίσματα. Η αιματική κυκλοφορία λειτουργεί ως φυσικό σύστημα ψύξης, όμως οι νευρικές συνάψεις είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στη θερμοκρασία.

«Είναι σαν ένας περίπλοκος μηχανισμός ρολογιού που δεν συγχρονίζεται σωστά όταν ανεβαίνει η θερμοκρασία», λέει ο Σισόντια.

Σε όλους τους ανθρώπους, η υπερβολική ζέστη επηρεάζει αρνητικά τη λήψη αποφάσεων, αυξάνει τις παρορμητικές συμπεριφορές και μειώνει την ικανότητα αντίδρασης. Σε ασθενείς με νευρολογικά νοσήματα, οι επιπτώσεις είναι ακόμα πιο σοβαρές – είτε επειδή το σύστημα εφίδρωσης δεν λειτουργεί σωστά, είτε επειδή κάποια τμήματα του εγκεφάλου που ρυθμίζουν τη θερμοκρασία έχουν υποστεί βλάβες.

Επιπλέον, ορισμένα φάρμακα που χρησιμοποιούνται σε νευρολογικές ή ψυχιατρικές διαταραχές, όπως η σχιζοφρένεια, επηρεάζουν τη θερμορύθμιση, αυξάνοντας τον κίνδυνο θερμοπληξίας ή υπερθερμίας.

Ο ύπνος, τα εγκεφαλικά και η άνοια επηρεάζονται έντονα από τη ζέστη

Οι υψηλές θερμοκρασίες, ιδίως τη νύχτα, διαταράσσουν τον ύπνο – με συνέπειες στη διάθεση και σε παθήσεις όπως η επιληψία. «Η κακή ποιότητα ύπνου αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο κρίσης», λέει ο Σισόντια.

Η άνοια είναι επίσης ευάλωτη: αυξάνονται οι εισαγωγές και οι θάνατοι ασθενών με άνοια κατά τους καύσωνες. Λόγω ηλικίας, οι ηλικιωμένοι δυσκολεύονται να ρυθμίσουν τη θερμοκρασία τους και, ταυτόχρονα, μπορεί να ξεχνούν να πιουν νερό ή να αποφύγουν την έκθεση στη ζέστη.

Οι εγκεφαλικές θρομβώσεις αυξάνονται επίσης. Σε έρευνα σε 25 χώρες, διαπιστώθηκε ότι σε κάθε 1.000 θανάτους από ισχαιμικό εγκεφαλικό, οι πιο ζεστές ημέρες συνέβαλαν σε 2 επιπλέον θανάτους. «Αυτό ίσως φαίνεται λίγο», σχολιάζει η γηρίατρος Μπεθαν Ντέιβις από το University Hospitals Sussex. «Όμως με 7 εκατομμύρια θανάτους από εγκεφαλικά ετησίως, μιλάμε για πάνω από 10.000 που μπορεί να σχετίζονται με τη ζέστη».

Οι επιπτώσεις είναι εντονότερες στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, όπου καταγράφονται ήδη τα υψηλότερα ποσοστά εγκεφαλικών και όπου η ανισότητα στην υγειονομική φροντίδα επιδεινώνεται.

Ακραία ζέστη και εγκυμοσύνη: επιπτώσεις στην ανάπτυξη του εγκεφάλου

Οι αυξημένες θερμοκρασίες επηρεάζουν ακόμη και την εμβρυϊκή ανάπτυξη. «Υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στα κύματα καύσωνα και σε πρόωρους τοκετούς», λέει η καθηγήτρια Jane Hirst από το Imperial College London. Σύμφωνα με μετα-ανάλυση, τα κύματα καύσωνα σχετίζονται με αύξηση 26% στις πρόωρες γεννήσεις – οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε νευροαναπτυξιακές διαταραχές και γνωστικές δυσκολίες.

Ταυτόχρονα, η υπερβολική ζέστη αποδυναμώνει τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, επιτρέποντας σε τοξίνες, ιούς και βακτήρια να εισέλθουν στον εγκέφαλο – κάτι που αυξάνει τον κίνδυνο νευροεκφυλιστικών παθήσεων.

Η εξάπλωση των κουνουπιών λόγω της κλιματικής αλλαγής προσθέτει κινδύνους. Ιοί όπως Zika, chikungunya και dengue, που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές νευρολογικές επιπλοκές (π.χ. μικροκεφαλία στα έμβρυα), βρίσκουν πλέον ευνοϊκές συνθήκες εξάπλωσης σε περισσότερες περιοχές.

Ατομικές ευαισθησίες, γενετικά χαρακτηριστικά και ένας αβέβαιος μέλλον
Η επιστήμη ακόμα ερευνά πώς ακριβώς επηρεάζεται ο εγκέφαλός μας από τη ζέστη. Η αντίδραση κάθε ανθρώπου είναι διαφορετική – κάποιοι αντέχουν, άλλοι υποφέρουν. Ορισμένοι ερευνητές, όπως ο Σισόντια, θεωρούν ότι τα γενετικά χαρακτηριστικά ενδέχεται να καθορίζουν ποιος είναι πιο ευάλωτος.

«Μπορεί να υπάρχουν φαινότυποι που ενεργοποιούνται μόνο υπό ακραίες περιβαλλοντικές πιέσεις», σημειώνει. «Αυτό που σήμερα βλέπουμε σε άτομα με νευρολογικές παθήσεις, ενδέχεται αύριο να αφορά πολύ περισσότερους».