Ενενήντα χρόνια μετά την καταστροφή της Σμύρνης και λίγο πριν από την επέτειο της ανταλλαγής των πληθυσμών, η σκηνοθέτης Μαρία Ηλιού και ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ παρουσιάζουν εικόνες ξεχασμένες σε «κλειστά» αρχεία, αλλά και μια νέα οπτική για τον διωγμό και την ανταλλαγή των πληθυσμών (Τουρκία – Ελλάδα 1922-1924) στο Μουσείο Μπενάκη.
Το ιστορικό ντοκιμαντέρ και η έκθεση φωτογραφίας, που το συνοδεύει, είναι μεγάλης σημασίας, όχι μόνον επειδή το ελληνικό κοινό θα δει άγνωστες εικόνες από τον διωγμό και την ανταλλαγή των πληθυσμών, αλλά και διότι οι δύο συνεργάτες διηγούνται την ιστορία με μια διαφορετική ματιά, που κρατά αποστάσεις τόσο από μια υπέρμετρα εθνικιστική αφήγηση όσο και από νεότερες απόπειρες που υπερτονίζουν τις κοινές εμπειρίες. Βάζοντας στην άκρη τις διαφορές των δύο λαών, ξεχνώντας ότι πριν από την ανταλλαγή υπήρξε ένας διωγμός.
Ενενήντα χρόνια μετά, η Μαρία Ηλιού και ο Αλέξανδρος Κιτροέφ τιμούν τον κόσμο που χάθηκε το 1922, τους ανθρώπους που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, αλλά συγχρόνως την επιστήμη της ιστορίας. Η Μαρία Ηλιού, αφού αναφέρθηκε στην αφορμή για τη δημιουργία της ταινίας, που ήταν οι διηγήσεις του θετού της πατέρα, τόνισε:
«Τόσα χρόνια μετά τα δραματικά γεγονότα του 1922-24 μπορούμε να διηγηθούμε ολόκληρη την ιστορία και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου και όχι τη μισή. Πιστεύω ότι πια, τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων και από τις δύο μεριές της θάλασσας μπορούν να διηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους».
Ο καθηγητής Θάνος Βερέμης μιλώντας στη συνέντευξη Τύπου για την παρουσίαση του ντοκιμαντέρ και της φωτογραφικής έκθεσης, είπε:
«Αυτή η ταινία προσθέτει την εικόνα και την κατανόηση σε ένα φαινόμενο που το έχουμε μάθει μονομερώς. Η ιστορία είναι από τα πιο γοητευτικά πράγματα, αλλά σίγουρα οι ταινίες είναι πιο γοητευτικές, γιατί είναι ζωντανές, άλλωστε μια εικόνα, αν είναι σωστά δοσμένη, αξίζει 100 βιβλία. Μαθαίνεις πιο εύκολα και αισθάνεσαι καλύτερα αυτό που βλέπεις, οπότε καταγράφεται πιο δυνατά στη μνήμη».
Στο ντοκιμαντέρ ιστορικοί από την Αμερική και την Ευρώπη, Έλληνες και Τούρκοι, μιλούν για τα γεγονότα, ενώ πρόσφυγες, πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς, και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες. Οι οικογενειακές μικροϊστορίες εκτυλίσσονται στα παράλια της Μικράς Ασίας, στον Πόντο, την Καππαδοκία, αλλά και στη βόρεια Ελλάδα και την Κρήτη. Μάλιστα, δύο από τους ομιλητές, η Καλλιόπη Γεωργιάδου, κόρη ελληνορθόδοξων προσφύγων από την Καππαδοκία, διηγείται την ιστορία της στα τουρκικά και ο Husnu Karaman, γιος Μουσουλμάνων προσφύγων από την Κρήτη, διηγείται την ιστορία της οικογένειάς του στην κρητική διάλεκτο.
Το ντοκιμαντέρ και η ομώνυμη φωτογραφική έκθεση τεκμηριώνονται με σπάνιο φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό, που αναζητήθηκε σε αμερικανικά και ευρωπαϊκά αρχεία.
Για πρώτη φορά δημοσιεύονται άγνωστες εικόνες του διωγμού και της ανταλλαγής από τα αρχεία της Library of Congress, του Πανεπιστημίου του Princeton, του Near East Relief, του Ερυθρού Σταυρού της Γενεύης, αλλά και του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, του Save the Children Fund, του Albert Kahn Fondation, του Πανεπιστημίου της Minessota, αλλά και άλλων ιδρυμάτων της Ελλάδας και του εξωτερικού.
Η φωτογραφική έκθεση, η οποία εγκαινιάζεται αύριο, Τρίτη 27 Μαρτίου, στις 20.00 στην αίθουσα Σπυρίδωνος και Ευρυδίκης Κωστοπούλου του Μουσείου Μπενάκη, θα διαρκέσει ως τις 29 Απριλίου. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης το κοινό θα έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει σειρά προβολών του ντοκιμαντέρ στο αμφιθέατρο του μουσείου.
