Ο παθιασμένος ακτιβιστής Μάλκολμ Χ

Λίγοι άνθρωποι έχουν διχάσει τη λευκή Αμερική τόσο όσο ο πρωτεργάτης για τα δικαιώματα της μαύρης κοινότητας των ΗΠΑ, το απόλυτο σύμβολο του δίκαιου αγώνα για ισονομία των αφρο-αμερικανών πολιτών. Γιος δολοφονημένου πάστορα από ρατσιστικές οργανώσεις λευκών, ο Μάλκολμ Χ θα βιώσει στο πετσί του τις πολιτικές φυλετικού διαχωρισμού ήδη από παιδί, γεμίζοντας οργή τον ευαίσθητο παιδικό ψυχισμό του. Κατόπιν ακολουθεί η παραβατική συμπεριφορά, με τον νεαρό να φυλακίζεται για την έκνομη δράση του ως προαγωγός, διαρρήκτης και μικροκακοποιός, αν και το όνομά του έμελλε να συνδεθεί με κάτι σαφώς μεγαλύτερο. Πρόθυμος να χύσει αίμα για την ελευθερία των Αφρο-Αμερικανών, ο οργισμένος νεαρός θα ολοκληρώσει την ασύλληπτη πορεία του στη ζωή ως πνευματικός ηγέτης, ένας ειρηνιστής που επιδίωκε πια τη φιλική επίλυση των φυλετικών αντιθέσεων. Δολοφονήθηκε βέβαια πριν προλάβει να φέρει σε πέρας την αποστολή του, έχοντας θέσει τα θεμέλια για την αλλαγή του νόμου. «Ό,τι κι αν κάνω σήμερα, το θεωρώ επείγον», δήλωνε προφητικά λες ο Μάλκολμ Χ, «όταν λέω πως οποιαδήποτε στιγμή της μέρας ή της νύχτας μπορεί να αντιμετωπίσω τον θάνατο είμαι απλώς αντικειμενικός. Το ότι σκέφτομαι τον θάνατο δεν με ενοχλεί, όπως ίσως μερικούς άλλους ανθρώπους. Ποτέ δεν πίστευα πως θα ζήσω αρκετά ώστε να γεράσω. Ακόμα και προτού γίνω μουσουλμάνος -όταν ήμουν ένας αβανταδόρος στη ζούγκλα του γκέτο κι ύστερα ένας εγκληματίας στη φυλακή- πάντα είχα στο μυαλό μου ότι θα πέθαινα από βίαιο θάνατο». Το όραμά του όμως έζησε! Παθιασμένος και δεινός ρήτορας, ο Μάλκολμ Χ κάλεσε τους έγχρωμους να αποτινάξουν τον ρατσισμό «με κάθε μέσο», έστω κι αν αυτό ήταν η βία. Ο φόβος που ενστάλαξε στους λευκούς δυνάστες δεν θα μπορούσε να μην του φέρει την ίδια μοίρα με τον επίσης «ταραξία» πατέρα του, τη δολοφονία του δηλαδή το 1965, αν και η λευκή Αμερική δεν θα απαλλασσόταν έτσι εύκολα από τα κηρύγματά του… Πρώτα χρόνια Ο Μάλκολμ Χ γεννιέται ως Μάλκολμ Λιτλ στις 19 Μαΐου 1925 στην Όμαχα της Νεμπράσκα ως το τέταρτο από τα οχτώ παιδιά του Ερλ Λιτλ, του τοπικού βαπτιστή ιερωμένου και ιδιαιτέρως μορφωμένου ανθρώπου, που ήταν ταυτοχρόνως ακτιβιστής, μέλος μαύρων οργανώσεων, και υποστηρικτής του εθνικιστή αφρο-αμερικανού ηγέτη Μάρκους Γκάρβεϊ, του άντρα που κήρυττε την επιστροφή των μαύρων στη Γη της Επαγγελίας τους, την Αφρική. Ο ακτιβισμός του πάστορα θα κάνει βέβαια την οικογένεια στόχο ρατσιστικών επιθέσεων από λευκούς, με την Κου Κλουξ Κλαν να παρενοχλεί συχνά τόσο τον ίδιο όσο και την πολυμελή του φαμίλια. Οι κουκουλοφόροι ρατσιστές συγκεντρώνονταν συχνά έξω από το σπίτι του πάστορα κραδαίνοντας όπλα, και αυτό ήταν το σύνηθες μοτίβο της ζωής του μικρού Μάλκολμ. Σε ηλικία 4 ετών, οι επιθέσεις της Κου Κλουξ Κλαν γενικεύτηκαν και όταν το σπίτι των Λιτλ παραδίδεται στις φλόγες από τους λευκούς ρατσιστές, η οικογένεια αποφασίζει ότι είναι ώρα να μετακομίσει στο Μίσιγκαν. Κίνηση που έμελλε όμως να αποδειχθεί μοιραία, καθώς οι φυλετικές διακρίσεις που είχαν αντιμετωπίσει στη Νεμπράσκα θα ήταν τίποτα μπροστά στο ζοφερό μέλλον της ζωής στο Μίσιγκαν: το 1929 οι ρατσιστές καίνε για δεύτερη φορά το σπίτι του ακτιβιστή ιερωμένου και τόσο η λευκοκρατούμενη πυροσβεστική όσο και η ασφαλιστική εταιρία δεν κάνουν τίποτα γι’ αυτό. Δύο χρόνια αργότερα, το 1931, τα πράγματα θα γίνονταν ακόμα χειρότερα: το πτώμα του Ερλ Λιτλ θα βρεθεί δεμένο στις γραμμές του τρένου και ενώ επρόκειτο ξεκάθαρα για δολοφονία, η αστυνομία αποδίδει το γεγονός σε αυτοκτονία! Η κατάφωρη αδικία και η τραγική απώλεια του πατέρα θα φέρουν τον όλεθρο στην οικογένεια: η νοικοκυρά μητέρα του Μάλκολμ δεν θα ξεπεράσει ποτέ το γεγονός και το 1937 θα εισαχθεί σε ψυχιατρικό άσυλο. Η ανατροφή του 12χρονου Μάλκολμ επαφίεται πια σε οικογενειακούς φίλους… Ταραγμένα νιάτα Ο Μάλκολμ γράφεται στο τοπικό γυμνάσιο και είναι ο μόνος μαύρος μαθητής του σχολείου. Κι ενώ τα πράγματα προδιαγράφονταν ζοφερά, τόσο οι μοναδικές ακαδημαϊκές επιδόσεις του νεαρού όσο και η δημοφιλία του θα του εξασφαλίσουν μια σχετικά ήρεμη περίοδο. Ο ίδιος εκλέγεται πρόεδρος της τάξης, αν και νιώθει περισσότερο σαν το φρικιό του σχολείου που όλοι αγαπούν παρά σαν ανθρώπινη οντότητα. Η καθοριστική στιγμή στην παιδική του ηλικία έρχεται το 1939, όταν ο φιλόλογος τον ρωτά στην τάξη τι θα ήθελε να γίνει όταν μεγαλώσει και ο πιτσιρικάς απαντά «δικηγόρος». Ο καθηγητής τού αντιγυρνά: «Μια από τις πρώτες ανάγκες της ζωής είναι το να είμαστε ρεαλιστές … Πρέπει να σκεφτείς κάτι που θα μπορούσες να γίνεις … Γιατί δεν γίνεσαι μαραγκός;». Συνειδητοποιώντας λοιπόν ότι η ανώτατη εκπαίδευση ήταν γι’ αυτόν απαγορευμένη, ο 15χρονος Μάλκολμ εγκαταλείπει οριστικά το σχολείο. Ο ίδιος ανακαλεί το γεγονός που άλλαξε τη ζωή του ως εξής: «Είχα του καλύτερους βαθμούς στα αγγλικά και εκμυστηρεύτηκα στον καθηγητή Οστρόβσκι ότι ήθελα να γίνω δικηγόρος. Εκείνος πατρικά με παρότρυνε να είμαι ρεαλιστής και να διαλέξω ένα καλό και αξιοσέβαστο επάγγελμα για μαύρους, όπως ο ξυλουργός». Μετακομίζει λοιπόν στη Βοστόνη για να βρεθεί στο πλευρό της ετεροθαλούς αδελφής του, η οποία του εξασφαλίζει δουλειά ως λουστράκος παπουτσιών. Όντας μόνος στον δρόμο, ήταν εύκολη λεία για τον υπόκοσμο της πόλης και σύντομα θα βρεθεί να διακινεί ναρκωτικά για τοπικό αφεντικό της Μαφίας. Η πορεία του από δω και πέρα φαντάζει μονόδρομος: ο Μάλκολμ κυκλοφορεί με φανταχτερά κοστουμάκια και συχνάζει σε ιδιωτικά κλαμπ, βουτώντας ολοένα και περισσότερο στην παρανομία για να χρηματοδοτεί τον πολυτελή τρόπο ζωής του. Η αχαλίνωτη αυτή φάση της ζωής του, που σημαδεύτηκε από ουκ ολίγα επεισόδια, τυχοδιωκτισμό και «αντικοινωνική συμπεριφορά», θα πάρει απρόοπτο τέλος το 1946, όταν συλλαμβάνεται για κλοπή και καταδικάζεται σε 10 χρόνια φυλάκιση. Για να περάσουν οι άδειες ώρες στο κελί, ο Μάλκολμ το ρίχνει στο διάβασμα, σε μια προσπάθεια να αναπληρώσει τα χαμένα χρόνια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ταυτοχρόνως, στη φυλακή έρχεται σε επαφή για πρώτη φορά με το Έθνος του Ισλάμ (Nation of Islam), μια μικρή σέχτα των μαύρων μουσουλμάνων που είχε αγκαλιάσει την ιδεολογία του μαύρου εθνικισμού, την ιδέα δηλαδή ότι για να εξασφαλίσουν ελευθερία, δικαιοσύνη και ισότητα οι Αφρο-Αμερικανοί έπρεπε να ιδρύσουν το δικό τους κράτος, τελείως αυτόνομο από τις λευκές ΗΠΑ. Ο Μάλκολμ Λιτλ μεταστρέφεται στο Έθνος του Ισλάμ μέσα στη φυλακή και όταν αποφυλακίζεται το 1952 εγκαταλείπει το επίθετό του, ένα απομεινάρι της σκλαβιάς, όπως ισχυρίζεται στην αυτοβιογραφία του («το όνομα που κάποιος γαλανομάτης διάβολος είχε επιβάλει στους προγόνους μου»), για το πιο ηρωικό «Χ», ως φόρο τιμής στους άγνωστους αφρικανούς προγόνους του… Το Έθνος του Ισλάμ Όντας και πάλι ένας ελεύθερος άνθρωπος, ο Μάλκολμ Χ ταξιδεύει στο Ντιτρόιτ για να βρεθεί στο πλευρό του ηγέτη της μαύρης εθνικιστικής οργάνωσης, Ελάιτζα Μοχάμεντ. Ο ίδιος είναι ταγμένος πια στους σκοπούς του Έθνους του Ισλάμ και σύντομα θα γίνει πάστορας της νέας θρησκείας, τόσο στον Ναό Νο 7 του νεοϋορκέζικου Χάρλεμ όσο και στον Ναό Νο 11 της Βοστόνης. Αφού ίδρυσε και άλλες εκκλησίες σε διάφορες πολιτείες της Αμερικής, το 1960 άνοιξε μια εφημερίδα με εθνική κυκλοφορία, τη «Muhammad Speaks», για να προωθήσει περαιτέρω τα κηρύγματα της οργάνωσης. Το βασικό αίτημα του Έθνους του Ισλάμ ήταν ο διαχωρισμός λευκών και μαύρων και η παραχώρηση στους τελευταίους τουλάχιστον μίας πολιτείας των ΗΠΑ. Ο μαύρος εθνικισμός μοιάζει να είναι το στήριγμα που έψαχνε ο Μάλκολμ, η αντίδραση στον ρατσισμό που βίωσε, η δική του αντεπίθεση στον λευκό δυνάστη: «Ήρθα να σας πω ότι κατηγορώ τον λευκό. Είναι ο μεγαλύτερος δολοφόνος στη Γη. Είναι ο μεγαλύτερος άρπαγας στη Γη. Σε κανένα μέρος της Γης δεν δημιούργησε ειρήνη και αρμονία. Όπου πήγε δημιούργησε χάος. Όπου πήγε δημιούργησε καταστροφή … Δεν είμαστε Αμερικανοί, είμαστε θύματα της Αμερικής. Ανήκετε στα 22 εκατομμύρια θυμάτων της Αμερικής. Εσείς κι εγώ δεν είδαμε ποτέ τη δημοκρατία», λέει ο παθιασμένος ρήτορας στους πύρινους λόγους που εκφωνεί όπου σταθεί και όπου βρεθεί, μην παραλείποντας να σημειώνει με νόημα ότι οι Αφρο-Αμερικανοί έπρεπε να απαλλαγούν από τον ρατσισμό «με κάθε διαθέσιμο μέτρο». Κι όταν τον ρωτάνε αν εννοεί και τη βία, επαναλαμβάνει με έμφαση: «με κάθε μέσο». Για τον ίδιο εξάλλου «δεν υπάρχει μη βίαιη επανάσταση»… Ο παθιασμένος ριζοσπάστης αγωνιστής είναι ταυτοχρόνως δεινός ρήτορας, εξαπλώνοντας με τις πύρινες ομιλίες του τις ιδέες του Έθνους του Ισλάμ. Είναι πλέον ηγέτης για τον καταπιεσμένο μαύρο πληθυσμό και εφιάλτης για τη λευκή άρχουσα τάξη. Κι έτσι η μικρή οργάνωση του Ελάιτζα Μοχάμεντ, που αριθμούσε το 1952 κάπου 400 μέλη, είχε πλέον στις τάξεις της περισσότερα από 40.000 μέλη, και όλοι ήξεραν σε ποιον έπρεπε να αποδώσουν την εκτίναξη αυτή στα νούμερα! Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’60, ο Μάλκολμ ήταν μια από τις κορυφαίες φωνές της ριζοσπαστικής πτέρυγας του Κινήματος για τα Δικαιώματα των Μαύρων, μια ικανή αντιπρόταση δηλαδή στα κηρύγματα του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, το όνειρο του οποίου ήθελε μια πολυσυλλεκτική κοινωνία λευκών και μαύρων να ζουν αρμονικά και ειρηνικά. Ο Κινγκ ήταν μάλιστα ιδιαίτερα επικριτικός στην ιδεολογία του Μάλκολμ Χ, θεωρώντας τις θέσεις του δημαγωγικά καταστροφικές: «Νιώθω ότι ο Μάλκολμ προσφέρει τόσο στον εαυτό του όσο και στους ανθρώπους μας κακές υπηρεσίες», θα πει ο μεγάλος ειρηνιστής ακτιβιστής… Ρήξη με τον Μοχάμεντ και μεταστροφή στις θέσεις του Την ώρα που οι φιλοσοφικού τύπου διαφορές με τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ ήταν ένα πράγμα, η ρήξη με τον Ελάιτζα Μοχάμεντ ήταν σαφώς πιο τραυματική για τον Μάλκολμ Χ: το 1963 έμαθε με αποτροπιασμό ότι ο μεγάλος μέντορας είχε παραβιάσει πολλές από τις ιδιαίτερες θέσεις του, κυρίως με τους εξώγαμους δεσμούς του και τα παιδιά που είχε αποκτήσει εκτός συζυγικής κλίνης. Οι σχέσεις των δύο αντρών φτάνουν σε αδιέξοδο, τόσο λόγω της προδοσίας που ένιωσε ο Μάλκολμ για τα πεπραγμένα του θρησκευτικού ηγέτη όσο και εξαιτίας των ηθικά αμφισβητήσιμων δηλώσεων του Μάλκολμ για τη δολοφονία του προέδρου Κένεντι, κάτι που φέρνει τη μήνη του Μοχάμεντ: ο Μάλκολμ Χ εγκαταλείπει επισήμως το Έθνος του Ισλάμ το 1964. Την ίδια χρονιά, ο Μάλκολμ θα ταξιδέψει ευρύτατα στη μαμά Αφρική, περνώντας μπόλικους μήνες στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Το ταξίδι αποδεικνύεται σημείο καμπής τόσο για τις πολιτικές του θέσεις όσο και την πνευματικότητά του. Με το προσκύνημά του στη Μέκκα, την ιερή πόλη των μουσουλμάνων, κατανοεί το ανθρωπιστικό στοιχείο του ισλαμισμού πέρα από χρώματα και φυλετικές διακρίσεις, χωρίς ωστόσο να χάνει τον ριζοσπαστικό αγωνιστικό του χαρακτήρα (εκεί μεταστράφηκε στον παραδοσιακό ισλαμισμό και άλλαξε για δεύτερη φορά το όνομά του σε Ελ-Χατζ Μαλίκ Ελ-Σαμπάζ). Ο Μάλκολμ τοποθετεί πλέον τον αγώνα των Αφρο-Αμερικανών για ίσα δικαιώματα στην ευρύτερη αντι-αποικιοκρατική μάχη του πλανήτη, αγκαλιάζοντας πια σοσιαλιστικές ιδέες και παναφρικανικές ρητορικές. Ο λόγος του απομακρύνθηκε από τις εθνικιστικές κορώνες του παρελθόντος και απέκτησε σταδιακά κοινωνική και ταξική συνείδηση. Ταυτοχρόνως, η δημοφιλία του αυξάνεται συνεχώς και οι αμέτρητοι οπαδοί του ασπάζονται τα νέα ταξικά οράματά του. Ο λιγότερο οργισμένος και σαφώς πιο διαλλακτικός Μάλκολμ είναι τώρα πιο αισιόδοξος για την προοπτική της ειρηνικής επίλυσης των φυλετικών διαφορών της Αμερικής: «η πραγματική αδελφότητα που είδα [εννοεί στη Μέκκα] με έκανε να αναγνωρίσω ότι η οργή τυφλώνει την ανθρώπινη όραση. Η Αμερική είναι η πρώτη χώρα … που μπορεί πράγματι να έχει μια ειρηνική επανάσταση». Η τραγική ειρωνεία ήταν όμως ότι καθώς ο Μάλκολμ μεταστράφηκε στην ειρηνική διεκδίκηση και θα μπορούσε να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση του Μαύρου Κινήματος, καθώς ήταν δεινός ρήτορας και συγκέντρωνε τεράστια ακροατήρια, η δολοφονία του θα ανέκοπτε τη νέα αυτή τοποθέτηση… Θάνατος και κληρονομιά Ήταν ακριβώς η απόφαση του Μάλκολμ Χ να δημιουργήσει τη δική του οργάνωση, το «Μουσουλμανικό Τέμενος», που θα έφερνε την οριστική ρήξη με τους πάλαι ποτέ συντρόφους του και θα προσυπέγραφε τον χαμό του. Το απόγευμα της 21ης Φεβρουαρίου 1965, στο Audubon Ballroom του Μανχάταν, καθώς έδινε άλλη μια πύρινη ομιλία ο Μάλκολμ Χ, τρεις ένοπλοι όρμησαν στη σκηνή και τον πυροβόλησαν 15 φορές σχεδόν εξ επαφής. Ο θάνατός του επιβεβαιώθηκε λίγο αργότερα, όταν διαμετακομίστηκε στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Κολούμπια: ήταν μόλις 39 ετών. Όσο για τους τρεις ενόπλους που καταδικάστηκαν για τη δολοφονία του Μάλκολμ Χ, ήταν όλοι τους μέλη του Έθνους του Ισλάμ. Ο Ελάιτζα Μοχάμεντ αρνήθηκε ότι η οργάνωσή του συμμετείχε στη δολοφονία, δήλωσε ωστόσο με νόημα: «Ο Μάλκολμ Χ έπαθε ότι κήρυττε»… Παρά την ειρηνική μεταστροφή του Μάλκολμ πριν από τη δολοφονία του, σύντομα ξεχάστηκε η πολιτική παρακαταθήκη του και δεν ήταν λίγοι αυτοί που τον επέκριναν για τις βίαιες απόψεις του παρελθόντος. Και ήταν ακριβώς η μεταθανάτια βιογραφία του, που εκδόθηκε το 1965 από τον Άλεξ Χάλεϊ («The Autobiography of Malcolm X: As Told to Alex Haley»), που έβαλε τα πράγματα στη θέση τους, ως ένα ζοφερό χρονικό του αμερικανικού ρατσισμού, μια αδυσώπητη αυτοκριτική του Μάλκολμ Χ και ένα εμπνευσμένο πνευματικό ταξίδι ενός ανθρώπου που φιγούραρε πλέον ως ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια του αγώνα των Αφρο-Αμερικανών για ίσα δικαιώματα. Χαρακτηρισμένη από το έγκριτο περιοδικό «Time» ως ένα από τα 10 καλύτερα βιβλία όλων των εποχών, η «Αυτοβιογραφία του Μάλκολμ Χ» λειτουργεί ως σύμβολο μιας ταραγμένης εποχής, ενθρονίζοντας τον ήρωά της στη θέση που του αξίζει, του εμπνευσμένου ηγέτη δηλαδή για όλες τις κατοπινές γενιές των ακτιβιστών κάθε είδους και σκοπού… Ο Μάλκολμ Χ ριζοσπαστικοποίησε το κίνημα των μαύρων διεκδικήσεων, φέρνοντας την ολομέτωπη ρήξη με το καθεστωτικό πολιτικό σύστημα της Αμερικής, καταδικάζοντας τον ρατσισμό από όπου κι αν πήγαζε και αναδεικνύοντας κυρίως τα ταξικά κριτήρια της διαμάχης: «Η εξέγερση των μαύρων δεν είναι μια φυλετική διαμάχη μεταξύ μαύρων και λευκών. Είναι κομμάτι της παγκόσμιας εξέγερσης που ζούμε σήμερα, της εξέγερσης των καταπιεσμένων ενάντια στους καταπιεστές τους», συνήθιζε να λέει στις τελευταίες ομιλίες του. Από την άλλη, το διαβόητο σύνθημά του «με κάθε μέσο» (by any means necessary), που καλούσε ουσιαστικά σε βίαιες λύσεις, έγινε το Νο 1 σλόγκαν των «Μαύρων Πανθήρων», της εξτρεμιστικής οργάνωσης που αποζητούσε την ανατροπή της άρχουσας τάξης και του παγκόσμιου συστήματός της και ιδρύθηκε λίγους μήνες μετά τον θάνατό του, αποζητώντας σαφώς εκδίκηση για το αίμα του αδικοχαμένου ηγέτη… Προσωπική ζωή Το 1958, ο Μάλκολμ Χ παντρεύτηκε την Μπέτι Σάντερς, ένα μέλος του Έθνους του Ισλάμ. Το ζευγάρι απέκτησε έξι κόρες, ενώ μετά τον βίαιο θάνατο του συζύγου της, η Σάντερς μετατράπηκε σε μια από τις πιο δυνατές φωνές του Μαύρου Κινήματος (γνωστή ως Μπέτι Σαμπάζ). Πριν φύγει από τη ζωή ο μεγάλος ανυπότακτος, έδιωξε τον φόβο από την επικράτεια των μαύρων διεκδικήσεων, ανοίγοντας έτσι μια νέα εποχή για τον αγώνα για αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr