Όταν κάποιος που βρίσκεται «απέναντί» μας λέει ψέματα ή εξαπατά, εξοργιζόμαστε και απαιτούμε δικαιοσύνη. Όταν το κάνει ένας «δικός» μας, μπορεί να βρίσκουμε δικαιολογίες ή να το αναγνωρίζουμε και ως «στρατηγική». Πιστεύουμε πως η δική μας «πλευρά» παίζει τίμια, ενώ οι άλλες διαρκώς παραβιάζουν τους κανόνες.

Στην εποχή των αλγοριθμικών φίλτρων, των deepfakes και της προπαγάνδας, αυτή η μεροληψία έχει ακόμη μεγαλύτερο κόστος. Όπως αναφέρει στο Psychology Today, η Nuala Walsh επιστήμονας συμπεριφοράς και επίκουρη καθηγήτρια στο Trinity College Dublin, αν πιστεύουμε ότι «οι άλλοι» λένε πιο πολλά ψέματα, σταματάμε να ελέγχουμε ακόμη και την αλήθεια των δικών μας ισχυρισμών. Έτσι διαδίδεται η παραπληροφόρηση, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο δυσπιστίας.

Πρόσφατη μελέτη με πάνω από 5.000 συμμετέχοντες έδειξε ότι οι άνθρωποι θεωρούν πιο πιθανό να λένε ψέματα τα μέλη άλλων ομάδων σε σχέση με τα μέλη της δικής τους – χωρίς καμία πραγματική απόδειξη. Όσο πιο ισχυρή είναι η ταύτιση με την ομάδα μας, τόσο περισσότερο διαστρεβλώνεται το κριτήριο μας. Και αυτή η διαστρέβλωση έχει συνέπειες, βαθαίνοντας τον διχασμό και εντείνοντας την πόλωση.

Η ψευδαίσθηση της ειλικρίνειας

Στην ίδια μελέτη, οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να επιλέξουν αν θα ενεργούσαν ανέντιμα προς όφελος της δικής τους ή μιας ξένης ομάδας. Η πρόβλεψη ήταν πως τα μέλη της ξένης ομάδας θα έλεγαν περισσότερα ψέματα. Όμως τα δεδομένα δεν το επιβεβαίωσαν. Δεν υπήρξε διαφορά.

Αυτή η ψευδαίσθηση περί ειλικρίνειας της δικής μας ομάδας βασίζεται σε καλά τεκμηριωμένους ψυχολογικούς μηχανισμούς.

► Πρώτον, η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας: κατηγοριοποιούμε τους άλλους ως «εμείς» και «εκείνοι». Είτε στον αθλητισμό, είτε στην πολιτική ή τη θρησκεία, εμπιστευόμαστε τη δική μας ομάδα και υποψιαζόμαστε την άλλη.

► Δεύτερον, το σφάλμα απόδοσης: όταν εμείς ενεργούμε με αμφισβητήσιμο τρόπο, το αποδίδουμε σε εξωτερικές πιέσεις – «δεν γινόταν αλλιώς», «υπήρχε πίεση» κλπ. Όταν το κάνουν οι άλλοι, το αποδίδουμε σε ελαττώματα χαρακτήρα – «είναι ψεύτες ή άπληστοι».

Η πεποίθηση ότι οι «ξένοι» μας εξαπατούν περισσότερο γίνεται ένας τρόπος να προστατεύσουμε την ταυτότητά μας. Οι ψυχολόγοι το αποκαλούν «ηθική τυποποίηση» – βλέπουμε τους άλλους ως ηθικούς παραβάτες και τον εαυτό μας ως θύμα.

Πώς οι παρανοήσεις δηλητηριάζουν κρίσεις και δράσεις

Από τις αίθουσες συνεδριάσεων μέχρι την καθημερινή ζωή, η πίστη στην ομάδα μας υπερισχύει της ακεραιότητας, πιο συχνά απ’ όσο θέλουμε να παραδεχτούμε, τονίζει η Nuala Walsh. Συμβαίνει στις επιχειρήσεις, στην πολιτική, στον αθλητισμό, στη θρησκεία και σε εθνικά ζητήματα.

Το πρόβλημα είναι πως η λανθασμένη εκτίμηση της ανειλικρίνειας διαστρεβλώνει την κρίση και τις αποφάσεις μας. Κυνηγούμε τους «άλλους» και αγνοούμε τα λάθη μέσα στους κόλπους μας.

Οι συνέπειες είναι και υλικές:

  • Θεωρούμε ψεύτες ανθρώπους που δεν είναι. Δημιουργείται δυσπιστία, ενίοτε βία, και η συνεργασία γίνεται πιο δύσκολη.
  • Αγνοούμε παραβιάσεις από τους δικούς μας. Έτσι εμποδίζουμε τη μάθηση και την ανάληψη ευθυνών.
  • Διαστρεβλώνουμε κινδύνους. Εστιάζουμε σε «εξωτερικούς εχθρούς» και αγνοούμε τα εσωτερικά προβλήματα, χάνοντας κρίσιμες ενδείξεις για σοβαρές δυσλειτουργίες σε μια ομάδα, μια επιχείρηση, ένα πολιτικό κόμμα κ.α.

Εν τέλει, αυτές οι ηθικές ασυμμετρίες κοστίζουν χρόνο, πόρους και φθείρουν την ακεραιότητα.

Ρυθμίζοντας το ηθικό μας ραντάρ

Η θετική είδηση είναι ότι η αντίληψή μας μπορεί να επαναρρυθμιστεί, τονίζει η Nuala Walsh. Υπάρχουν επιστημονικά τεκμηριωμένοι τρόποι να περιορίσουμε αυτή την τάση:

  • Αλλαγή οπτικής: πριν κρίνουμε μια άλλη ομάδα, μπορούμε να σκεφτόμαστε σαν να ήμασταν μέλη της. Αυτό ενισχύει την ενσυναίσθηση.
  • Συμμετρικός έλεγχος: εξετάζουμε όλους με τα ίδια κριτήρια, ανεξαρτήτως ομάδας, κόμματος, θρησκείας ή εθνικότητας.
  • Έλεγχος υποθέσεων: όταν υποπτευόμαστε ψέμα, ρωτάμε: «Θα το υπέθετα αυτό αν ήταν από τη δική μου ομάδα;». Η ερώτηση αυτή μπορεί να μας αποκαλύψει την πιθανή μεροληψία.

Όταν έχουμε στραμμένο το ραντάρ μόνο προς τους άλλους, παραβλέπουμε τα δικά μας ζητήματα και έτσι αρχίζει η ηθική τύφλωση. Αντίθετα, αν αντικαταστήσουμε τις προκαταλήψεις με εξετάσεις στοιχείων, βελτιώνουμε την κρίση μας.

Η λύση είναι να επαναξιολογούμε διαρκώς τις καταστάσεις και τα κριτήριά μας. Η έξυπνη κρίση ξεκινά όχι από το να πιστεύουμε ότι έχουμε δίκιο, αλλά από το να καταλαβαίνουμε γιατί το πιστεύουμε αυτό.