Τι συμβαίνει στο σώμα μας όταν γερνάμε

Η γήρανση αποτελεί μία από τις πιο σύνθετες βιολογικές διεργασίες που έχει προσπαθήσει να κατανοήσει ο άνθρωπος. Ενώ εξωτερικά μοιάζει με μια αργή και σταθερή πορεία προς το «μεγάλωμα», στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα σύνολο από μικρές, συσσωρευμένες αλλαγές σχεδόν σε κάθε κύτταρο του σώματος. Οι επιστήμονες γνωρίζουν εδώ και δεκαετίες ότι η κυτταρική φθορά επιταχύνεται με τον χρόνο, όμως τα τελευταία χρόνια (χάρη στη γονιδιωματική, την τεχνητή νοημοσύνη και τις προηγμένες απεικονιστικές τεχνικές) αποκαλύπτονται νέα, εντυπωσιακά δεδομένα που επιτρέπουν όχι μόνο την κατανόηση της γήρανσης αλλά και τη μέτρησή της.

Πώς εκδηλώνεται η γήρανση στο σώμα

Με το πέρασμα του χρόνου, οι δομές που στηρίζουν το σώμα τροποποιούνται σταδιακά: το δέρμα γίνεται πιο λεπτό και λιγότερο ελαστικό, οι μυϊκές ίνες χάνουν δύναμη, ο σκελετός χάνει οστική πυκνότητα και τα ζωτικά όργανα λειτουργούν πιο αργά. Η διαδικασία αυτή δεν περιορίζεται μόνο στην εξωτερική εμφάνιση, αν και εκεί γίνεται πιο ορατή. Οι ρυτίδες, οι κηλίδες ηλικίας, τα αραιά ή γκρίζα μαλλιά και τα πιο χαλαρά χαρακτηριστικά του προσώπου είναι αποτέλεσμα μιας βαθύτερης βιολογικής πραγματικότητας: τα κύτταρα διαιρούνται με μειούμενο ρυθμό, οι ιστοί αναπλάθονται πιο αργά, και οι φυσικές «μηχανές επιδιόρθωσης» του οργανισμού δεν λειτουργούν πλέον το ίδιο αποτελεσματικά.

Η γήρανση επηρεάζει ιδιαίτερα το νευρικό σύστημα. Η μυελίνη (η ουσία που περιβάλλει και προστατεύει τα νευρικά κύτταρα) αρχίζει να φθείρεται, κάτι που μπορεί να επιβραδύνει τη μετάδοση ηλεκτρικών σημάτων στον εγκέφαλο. Αυτό εξηγεί γιατί η μνήμη, η προσοχή και η ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών συχνά μειώνονται με το πέρασμα της ηλικίας. Παράλληλα, ο χόνδρος σε περιοχές όπως η μύτη και τα αυτιά χαλαρώνει, με αποτέλεσμα αυτές οι δομές να φαίνονται μεγαλύτερες.

Ακόμη και η όραση και η ακοή υφίστανται βαθμιαία επιδείνωση. Οι φακοί των ματιών σκληραίνουν, η παραγωγή δακρύων μειώνεται, οι κόρες αντιδρούν πιο αργά στο φως. Στην ακοή, τα τριχωτά κύτταρα του κοχλία καταστρέφονται με την πάροδο του χρόνου χωρίς να αναγεννώνται, οδηγώντας σε σταδιακή απώλεια της ακουστικής οξύτητας.

Υπάρχουν ωστόσο και εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις όπου η γήρανση επιταχύνεται δραματικά από τη γέννηση. Η προγηρία, μία σπάνια γενετική πάθηση, προκαλεί στα παιδιά συμπτώματα «γερασμένου» σώματος πριν καν φτάσουν στην ηλικία των δύο ετών, καταδεικνύοντας πόσο κρίσιμος είναι ο ρόλος της γενετικής στην ταχύτητα γήρανσης.

Οι ηλικίες όπου η γήρανση επιταχύνεται

Αν και πολλοί θεωρούν ότι γερνάμε με σταθερό ρυθμό, νέες έρευνες δείχνουν ότι η γήρανση επιταχύνεται σε συγκεκριμένα ορόσημα της ζωής. Μελέτες που αναλύουν πρωτεΐνες του αίματος, μοριακά μοτίβα και άλλους βιοδείκτες καταγράφουν δύο «κορυφώσεις» βιολογικής φθοράς γύρω στα 44 και στα 60 έτη. Αυτά τα σημεία φαίνεται πως σχετίζονται με σημαντικές μεταβολές:

• στην καρδιαγγειακή λειτουργία,
• στο ανοσοποιητικό σύστημα
• και στις ορμονικές ισορροπίες, λειτουργώντας σαν «υπόγειες αλλαγές φάσης» στο σώμα.

Σε άλλες αναλύσεις, ειδικά εκείνες που εξετάζουν την υγεία των αγγείων, παρατηρείται μια ακόμη επιτάχυνση γύρω στα 50, υποδηλώνοντας ότι η γήρανση είναι ένα φαινόμενο με πολλαπλά επίπεδα και όχι ένας απλός ενιαίος ρυθμός.

Νέες μέθοδοι μέτρησης της βιολογικής ηλικίας

Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί εντυπωσιακά εργαλεία που επιτρέπουν στους επιστήμονες να μετρούν όχι τη χρονολογική ηλικία (τα χρόνια που δείχνει το ημερολόγιο) αλλά τη βιολογική ηλικία, δηλαδή το πώς λειτουργεί το σώμα πραγματικά. Οι πιο γνωστές μέθοδοι βασίζονται στη μεθυλίωση του DNA, μια χημική διαδικασία που αντανακλά τα «ίχνη» που αφήνει ο χρόνος πάνω στο γονιδίωμα. Νέες εκδόσεις αυτών των ρολογιών, όπως τα CausAge, DamAge και AdaptAge, αναγνωρίζουν όχι μόνο ότι ένα κύτταρο αλλάζει με την ηλικία αλλά και ποιες από αυτές τις αλλαγές ευθύνονται για την επιτάχυνση ή την επιβράδυνση της γήρανσης.

Παράλληλα, εμφανίζονται εργαλεία που βασίζονται σε πολυ-ομικά δεδομένα, δηλαδή αναλύουν ταυτόχρονα γενετικά, μεταβολικά, μικροβιακά και κλινικά στοιχεία. Με αυτό τον τρόπο, ερευνητές έχουν αναγνωρίσει ότι οι άνθρωποι δεν γερνούν όλοι με τον ίδιο τρόπο. Αντίθετα, υπάρχουν «αρχετυπικά μονοπάτια γήρανσης», προσωπικά προφίλ που καθορίζουν όχι μόνο τον ρυθμό φθοράς αλλά και τη μορφή με την οποία εκδηλώνεται.

Η τεχνητή νοημοσύνη και οι νέες απεικονιστικές εξετάσεις φέρνουν επιπλέον επανάσταση. Το Stanford ανέπτυξε ένα τεστ αίματος που «διαβάζει» την ηλικία οργάνων όπως η καρδιά και ο εγκέφαλος, καθεμιά ως ξεχωριστή μονάδα, προβλέποντας τον κίνδυνο εμφάνισης παθήσεων πολύ πριν αυτές εκδηλωθούν.

Μια άλλη μελέτη, δημοσιευμένη στο Nature Aging, έδειξε ότι ακόμα και μία μόνο μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου μπορεί να αποκαλύψει τον ρυθμό με τον οποίο γερνά ο εγκέφαλος ενός ατόμου, συσχετίζοντας τον δείκτη αυτό με τον μελλοντικό κίνδυνο άνοιας ή πρόωρου θανάτου.

Παρεμβάσεις που φαίνεται να επιβραδύνουν τη γήρανση

Αν και η γήρανση δεν μπορεί να διακοπεί πλήρως, ορισμένες παρεμβάσεις φαίνεται πως μπορούν να μειώσουν τον ρυθμό της. Νέα κλινική δοκιμή έδειξε ότι η καθημερινή λήψη ωμέγα-3 λιπαρών οξέων επιβραδύνει τη βιολογική γήρανση σε ηλικιωμένους. Τα αποτελέσματα ήταν μάλιστα πιο εντυπωσιακά όταν συνδυάστηκαν με βιταμίνη D και τακτική άσκηση. Μέσα σε τρία χρόνια, οι συμμετέχοντες εμφάνισαν βιολογική ηλικία έως και τέσσερις μήνες νεότερη από αυτό που αναμενόταν.

Παράλληλα, μεγάλος επιστημονικός διάλογος εξελίσσεται γύρω από τη “διατροφή μεθυλίωσης”, ένα μοντέλο διατροφής που περιλαμβάνει ουσίες όπως η κουρκουμίνη και οι πολυφαινόλες, οι οποίες φαίνεται να επηρεάζουν θετικά τους μηχανισμούς επιδιόρθωσης DNA.

Στην Ελλάδα, ειδικοί τονίζουν πέντε βασικούς πυλώνες για τη μακροζωία:

• άσκηση,
• υγιεινή διατροφή,
• σωστό ύπνο,
• αποχή από το κάπνισμα
• και διαχείριση του άγχους.

Οι απλές αυτές συνήθειες, σύμφωνα με τις τελευταίες μελέτες, μπορούν να μειώσουν τον ρυθμό γήρανσης σχεδόν όσο και ορισμένες μοριακές παρεμβάσεις.

Οι κοινωνικές παράμετροι της γήρανσης

Η γήρανση δεν είναι μόνο βιολογικό αλλά και κοινωνικό φαινόμενο. Πρόσφατη μεγάλη μελέτη έδειξε ότι οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες (εισόδημα, μόρφωση, κοινωνική θέση) επιταχύνουν τη βιολογική γήρανση, αφήνοντας μετρήσιμα ίχνη στο αίμα. Οι άνθρωποι με χαμηλότερο κοινωνικό προφίλ παρουσιάζουν αυξημένες φλεγμονώδεις πρωτεΐνες και δείκτες κυτταρικού στρες, γεγονός που οδήγησε πολλούς ερευνητές να μιλήσουν για «κοινωνικές ουλές» στο σώμα.

Για χώρες όπως η Ελλάδα, όπου ο πληθυσμός γηράσκει ταχύτερα από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, η κατανόηση αυτών των παραμέτρων είναι κρίσιμη. Ως το 2050, πάνω από το ένα τρίτο των πολιτών θα είναι άνω των 65 ετών, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το σύστημα υγείας, την οικονομία και την κοινωνική συνοχή.

Ένα μέλλον όπου η γήρανση θα είναι μετρήσιμη και ίσως… διαχειρίσιμη

Όλα τα παραπάνω δεδομένα δείχνουν ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου η κατανόηση της γήρανσης αλλάζει ριζικά. Η βιολογική ηλικία παύει να είναι κάτι αόρατο και θεωρητικό: γίνεται μετρήσιμη, αναλύσιμη και σε μεγάλο βαθμό προβλέψιμη. Τα νέα ρολόγια γήρανσης, οι τεχνικές τεχνητής νοημοσύνης, τα μοντέλα πολυ-ομικών δεδομένων και οι διαγνωστικοί δείκτες από εικόνες ή εξετάσεις εγκαινιάζουν μια εποχή εξατομικευμένης προσέγγισης, όπου ο κάθε άνθρωπος θα μπορεί να γνωρίζει όχι μόνο «πόσο χρονών είναι» αλλά και «πώς γερνά».

Αν και δεν έχουμε φτάσει ακόμα στο σημείο να “γυρίζουμε πίσω τον χρόνο”, πλέον μπορούμε να επιβραδύνουμε ουσιαστικά τη φθορά, να εντοπίζουμε εγκαίρως τους κινδύνους και να προσαρμόζουμε τον τρόπο ζωής μας στα δεδομένα του σώματός μας. Η γήρανση παραμένει αναπόφευκτη, αλλά για πρώτη φορά στην ιστορία, δεν είναι πια ανεξέλεγκτη.