Τι θέλει να ξέρουμε ο γιατρός που τα έβαλε με την υπογεννητικότητα στην Ελλάδα

Σε μια εποχή όπου η τεχνολογία αλλάζει με καταιγιστικούς ρυθμούς και οι κοινωνικές δομές επαναπροσδιορίζονται, ο Δρ. Στέφανος Χανδακάς, Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Ενδοσκοπικός Χειρουργός Αναπαραγωγής, Πρόεδρος και Ιδρυτής Hope Genesis, Προέδρος του Νοσοκομείου «Μητέρα» μιλά στο Newsbeast για την αποστολή του να βοηθά ζευγάρια να δημιουργούν οικογένειες.

Με βαθιά γνώση, ανθρωπιά και προσήλωση στις αξίες, φωτίζει τον ρόλο της αναπαραγωγικής ιατρικής στη σύγχρονη κοινωνία, αλλά και το πώς ο ίδιος ισορροπεί μεταξύ επιστημονικής καριέρας και οικογενειακής ζωής. Μια συζήτηση που ξεπερνά τα ιατρικά δεδομένα και εισχωρεί στα θεμέλια της ανθρώπινης εμπειρίας.

• Ποιες είναι οι κυριότερες προκλήσεις στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ελλάδα σήμερα;

Δυστυχώς ο τομέας της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ελλάδα και γενικότερα η εξωσωματική γονιμοποίηση αυξάνεται σταθερά και θα συνεχίσει να αυξάνεται, διότι οι Έλληνες αποφασίζουμε να κάνουμε παιδί σε μεγαλύτερη ηλικία. Αυτό για εμάς είναι η μεγαλύτερη πρόκληση.

Φανταστείτε ότι στη μονάδα μας η μέση ηλικία της γυναίκας που ζητά βοήθεια είναι 40,4 ετών. Είναι πολύ υψηλή ηλικία. Η γονιμότητα πέφτει πάρα πολύ με την ηλικία, όσο κι αν αισθανόμαστε νεότεροι ή προσέχουμε τη διατροφή και τον τρόπο ζωής μας. Η γονιμότητα δεν αλλάζει.

Μία γυναίκα στα 30 έχει περίπου 90% πιθανότητες να κάνει παιδί. Στα 35 το ποσοστό αυτό πέφτει στο 50% και στα 40 μόλις στο 15%. Αυτό δεν αλλάζει με τίποτα. Επομένως, το έργο μας γίνεται όλο και πιο δύσκολο όσο αυξάνεται η ηλικία των γυναικών που μας επισκέπτονται.

Ωστόσο, από το 2018 και μετά, έχει αλλάξει η τεχνολογία. Μπορούμε πλέον να καταψύξουμε ωάρια χωρίς γονιμοποίηση με πολύ καλύτερα αποτελέσματα, μέσω της μεθόδου της υαλοποίησης. Η επιτυχής χρήση των κατεψυγμένων ωαρίων αγγίζει το 95-99%. Αυτό έχει δημιουργήσει μια παγκόσμια τάση, όχι μόνο ελληνική.

Γυναίκες πλέον καταψύχουν τα ωάριά τους στα 25 ή 30 και τα χρησιμοποιούν αργότερα, όταν το αποφασίσουν. Στην ουσία, είναι σαν ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο. Οι περισσότερες δεν θα τα χρειαστούν, αλλά ένα σημαντικό ποσοστό (20%) θα χρειαστεί να καταφύγει στην εξωσωματική και σε αυτές τις περιπτώσεις τα ποσοστά επιτυχίας είναι υψηλότατα.

• Υπάρχουν ηθικοί και κοινωνικοί προβληματισμοί που σχετίζονται με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή; Πώς πιστεύετε ότι πρέπει να αντιμετωπιστούν;

Φυσικά και υπάρχουν. Ο ρόλος μας δεν είναι μόνο ιατρικός, αλλά και ηθικός. Πρέπει να καθορίζουμε μέχρι πού είναι σωστό να φτάσουμε. Να κάνουμε περισσότερο καλό παρά κακό, όπως λέει και ο Όρκος του Ιπποκράτη.

Το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί. Σήμερα τα παιδιά που γεννιούνται το 2025 αναμένεται να ζήσουν έως τα 102 χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι πολλά πράγματα στη ζωή μας, όπως η μητρότητα, μεταφέρονται σε μεγαλύτερες ηλικίες.

Το νομικό πλαίσιο στην Ελλάδα (όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες) επιτρέπει τη γονιμότητα μέχρι τα 54 χρόνια. Εμείς οι γιατροί οφείλουμε να στηρίξουμε τις γυναίκες αυτές, πρώτα φροντίζοντας για την υγεία τους και μετά για την υγεία του παιδιού.

Η Αρχή Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής παίζει τον εποπτικό της ρόλο σωστά. Οι εξετάσεις που κάνουμε σήμερα στοχεύουν στο να επιλέγουμε τα υγιή ωάρια και να δίνουμε ελπίδα ακόμα και σε γυναίκες με επαναλαμβανόμενες αποβολές.

• Πώς συνδέεται η ιατρική τεχνολογία με το δημογραφικό πρόβλημα; Μπορεί η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή να προσφέρει λύση στην υπογεννητικότητα;

Η τεχνολογία έχει ήδη μπει για τα καλά στη διαδικασία της εξωσωματικής. Πλέον, μπορούμε μέσω προγραμμάτων να ξεχωρίζουμε τα υγιή ωάρια σε πρώιμο στάδιο, μειώνοντας τον αριθμό των αποτυχημένων προσπαθειών.

Είναι εντυπωσιακό ότι στην Ελλάδα το 20% των γεννήσεων γίνεται με εξωσωματική. Δηλαδή, 1 στα 5 παιδιά! Από τις 120.000 γεννήσεις το 2012, φτάσαμε στις 62.000 το 2024. Μείωση 50%. Το 20% αυτού του αριθμού οφείλεται στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Κι όμως, η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα στην Ε.Ε. που δεν έχει οικονομική υποστήριξη για την εξωσωματική. Το φαρμακευτικό σκέλος καλύπτεται εν μέρει από τον ΕΟΠΥΥ, αλλά το συνολικό κόστος (2.500 έως 3.500 ευρώ) παραμένει εξ ολοκλήρου στον πολίτη.

Σε άλλες χώρες υπάρχουν «κουπόνια εξωσωματικής» για ζευγάρια που πληρούν ιατρικά κριτήρια. Έχουμε προτείνει να ενταχθεί ένα αντίστοιχο κουπόνι στην υπάρχουσα διαδικασία του ΕΟΠΥΥ, ώστε να μειωθεί το οικονομικό βάρος. Πολλά ζευγάρια χρειάζονται 2η και 3η προσπάθεια, κάτι που γίνεται οικονομικά δυσβάσταχτο.

• Υπάρχει πρόοδος στο θεσμικό πλαίσιο;

Ναι. Το Υπουργείο Οικογένειας πλέον έχει οργανόγραμμα και προϋπολογισμό. Έχει συσταθεί και το Παρατηρητήριο Δημογραφικής Πολιτικής. Δόθηκαν σημαντικά κίνητρα για την επιστροφή των Ελλήνων του εξωτερικού, του brain drain, και περίπου 170.000 άτομα έχουν επιστρέψει.

Ένα άλλο κομμάτι είναι το μεταναστευτικό, το οποίο (σε ευρωπαϊκό επίπεδο) αναγνωρίζεται ως μέρος της λύσης του δημογραφικού προβλήματος.

• Υπάρχει ενημέρωση του πληθυσμού και πρόσβαση στις τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σε αγροτικές ή απομακρυσμένες περιοχές;

Η ενημέρωση είναι ένα κρίσιμο θέμα. Μία από τις σημαντικές μελέτες μας, που έγινε σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών και την καθηγήτρια κα Μιχαλά, έδειξε ότι η Ελληνίδα γνωρίζει ελάχιστα για τη γονιμότητα και τις αλλαγές της με την ηλικία.

Η τεχνολογία μπορεί να προσφέρει εγκυμοσύνη ακόμη και σε γυναίκες 50 ετών, αν έχουν καταψύξει τα ωάριά τους ή χρησιμοποιήσουν δωρεά ωαρίων. Όμως αυτό δημιουργεί μια ψευδαίσθηση ότι όλες μπορούν να μείνουν έγκυες σε μεγάλη ηλικία, κάτι που δεν είναι αληθές.

Γι’ αυτό έχουμε ξεκινήσει συνεργασία και με το Υπουργείο Παιδείας, ώστε να ενταχθούν στα Λύκεια προγράμματα ενημέρωσης για τη γονιμότητα. Δεν λέμε στα παιδιά «κάντε οικογένεια», αλλά θέλουμε να προσθέσουμε τη γνώση στην εξίσωση ζωής τους.

• Ας μιλήσουμε λοιπόν για τη Hope Genesis. Τι σας ώθησε να την ιδρύσετε; Ποια ήταν η αφορμή;

Η Hope Genesis ξεκίνησε από προσωπική βιωματική εμπειρία μέσω της Ομάδας Αιγαίου. Είναι μια οργάνωση που εδώ και 31 χρόνια δραστηριοποιείται στην κοινωνία των πολιτών, με έργο στα ακριτικά νησιά. Ξεκινήσαμε με προληπτικές ιατρικές εξετάσεις και στη συνέχεια με έργα, όπως επισκευές σχολείων, παιδικών σταθμών, υποδομές κ.ά., με βάση τα αιτήματα των τοπικών αρχών.

Είμαι μέλος 22 χρόνια ως γυναικολόγος της ομάδας. Το 2014, σε ταξίδι στους Φούρνους Ικαρίας, παρατήρησα ότι δεν υπήρχε καμία έγκυος γυναίκα. Ο δήμαρχος μας είπε ότι το 2013 γεννήθηκαν μόνο δύο παιδιά. Υπήρχε κίνδυνος να κλείσει το σχολείο, να φύγουν οι δάσκαλοι, να συρρικνωθεί η κοινότητα. Μιλήσαμε με τις γυναίκες και μας εξήγησαν ότι δεν κάνουν παιδιά γιατί φοβούνται τόσο λόγω οικονομικών όσο και λόγω ιατρικής ανασφάλειας.

Αν και οι εξετάσεις είναι δωρεάν μέσω ΕΟΠΥΥ, το κόστος μετακίνησης και παραμονής σε άλλη πόλη για υπέρηχους, εξετάσεις κ.λπ. ανεβαίνει στις 10.000–20.000 ευρώ συνολικά για μια εγκυμοσύνη. Παράλληλα, υπήρχε φόβος γιατί είχε αποδυναμωθεί το ΕΣΥ στις περιοχές αυτές.

Είπα λοιπόν: Αν λύσουμε αυτά τα δύο, οικονομικό και ιατρικό, θα κάνετε παιδιά; Απάντησαν «ναι». Και έτσι γεννήθηκε η Hope Genesis. Δεν υπάρχουν οικονομικά κριτήρια συμμετοχής, μόνο κριτήρια ποιότητας: μόνιμος κάτοικος ακριτικής περιοχής.

Ξεκινήσαμε υιοθετώντας 10 νησάκια. Πλέον είμαστε σε 400 περιοχές, νησιωτικές και ηπειρωτικές. Έχουμε βοηθήσει 1.000 γεννήσεις σε περιοχές όπου οι γεννήσεις ήταν μηδενικές. Ένα παράδειγμα: Στη Σίκινο, από κανένα παιδί στο σχολείο, σήμερα υπάρχουν 18 αποκλειστικά από το πρόγραμμα.

Συνεργαζόμαστε με χορηγούς που «υιοθετούν» τις γεννήσεις, και με γιατρούς εθελοντές που καλύπτουν τα ιατρικά. Επεκταθήκαμε και στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή σε 27 νησιά και σε συνεργασία με το Ναυτικό Νοσοκομείο Αθηνών.

Μετά προέκυψε άλλη ανάγκη: παιδικοί σταθμοί. Π.χ. στην Πάτμο, είδα μια υπάλληλο σούπερ μάρκετ να έχει το παιδί της στο ταμείο. Έτσι ξεκινήσαμε και τους παιδικούς σταθμούς. Με την EuroLife και άλλους χορηγούς δημιουργήσαμε 12 παιδικούς σταθμούς (Καστελόριζο, Χάλκη, Πάτμο, Άγραφα κ.ά.). Φέτος ανοίγουν στην Κάσο και Νίσυρο.

Όσο μεγαλώνουν τα παιδιά, μεγαλώνουν και οι ανάγκες. Τώρα σχεδιάζουμε δράσεις για ειδικές δεξιότητες, ξένες γλώσσες, υποτροφίες. Έχουμε μεταβεί από «Ελπίδα για το δημογραφικό» στο νέο μας μότο: «Hope Genesis: Ελπίδα για το δημογραφικό και έργο για το μέλλον της οικογένειας».

• Πώς επιλέγετε τις περιοχές;

Λαμβάνουμε αιτήματα και εντάσσουμε όσες πληρούν κριτήρια: αρνητικό ισοζύγιο γεννήσεων και έλλειψη πρόσβασης σε υπηρεσίες. Κάνουμε προβλέψεις γεννήσεων, βρίσκουμε χορηγούς και μετά εντάσσουμε τις περιοχές στο πρόγραμμα. Δεν υποσχόμαστε τίποτα χωρίς πρώτα να έχουμε εξασφαλίσει τους πόρους. Πολλοί είχαν απογοητευτεί από παλιότερες υποσχέσεις γι΄ αυτό κι εμείς προσπαθούμε να μην συμβεί ποτέ αυτό από εμάς.

Πλέον έχουμε αιτήματα και από την ηπειρωτική Ελλάδα: Θράκη, Δυτική Μακεδονία, Ήπειρο.

• Ποια είναι τα βασικά εμπόδια που αντιμετωπίζετε;

Πρώτον, η εξεύρεση πόρων. Δεύτερον, η γραφειοκρατία. Π.χ. είναι εξαιρετικά δύσκολο να ανοίξει ένας παιδικός σταθμός σε νησί: άδειες, προσωπικό, προδιαγραφές.

Συνεργαζόμαστε με το Υπουργείο Οικογένειας και παλαιότερα με το Υπουργείο Παιδείας. Ένα άλλο πρόβλημα είναι το φορολογικό πλαίσιο: αν μια εταιρεία θέλει να στηρίξει τους υπαλλήλους της με οικονομική βοήθεια για τεκνοποίηση, αυτή φορολογείται ως εισόδημα. Άρα χάνεται το κίνητρο.

Το κράτος μόνο του δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα. Χρειάζεται συνεργασία δημόσιου–ιδιωτικού τομέα και κοινωνίας των πολιτών. Το κράτος πρέπει να δημιουργήσει το πλαίσιο για να μπορούν οι υπόλοιποι να συνεισφέρουν αποτελεσματικά.

• Πώς σας υποδέχονται οι κάτοικοι;

Αυτό είναι το πιο συγκινητικό. Γι’ αυτό προσπαθούμε να φέρνουμε χορηγούς, δημοσιογράφους και πολιτικούς να το βιώσουν από κοντά. Όταν μια έγκυος στο νησί δεν έχει πρόσβαση σε γιατρό, βρίσκεται σε απόλυτη ανασφάλεια. Αντιθέτως, στην Αθήνα, μπορείς να πας στον γιατρό σου άμεσα. Αυτό δεν το καταλαβαίνει κανείς αν δεν το ζήσει.

Η καθημερινότητα ενός πατέρα με 4 κόρες

• Λοιπόν, ας πάμε τώρα σε εσάς, κύριε Χανδακά. Θα μας πείτε λίγα λόγια για εσάς; Είστε Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Ενδοσκοπικός Χειρουργός Αναπαραγωγής.

Αυτό είναι το βασικό. Το κύριο κομμάτι του έργου μας, αυτό που αγαπάμε και κάνουμε στο 80% του χρόνου μας είναι η ιατρική: ρομποτική χειρουργική, εξειδίκευση στη γονιμότητα και την αναπαραγωγική ιατρική. Βοηθάμε ζευγάρια να τεκνοποιήσουν. Και υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που δεν γνωρίζει ο κόσμος: η αναπαραγωγική χειρουργική είναι το πρώτο βήμα για ένα ζευγάρι που δυσκολεύεται να κάνει παιδί.

Ένας γιατρός αναπαραγωγής οφείλει να εντοπίσει τις αιτίες υπογονιμότητας. Στο 80% των περιπτώσεων, δεν χρειάζεται εξωσωματική. Μπορεί να υπάρχει ένα απλό πρόβλημα, όπως ένα μικρό ορμονικό ζήτημα, ένα ανατομικό θέμα που επιλύεται χειρουργικά. Αν γίνει σωστή διάγνωση και προσέγγιση, το ζευγάρι μπορεί να αποκτήσει παιδί φυσιολογικά. Μόνο στο 20% των περιπτώσεων απαιτείται εξωσωματική γονιμοποίηση.

Το σημαντικό είναι να φτάσει το ζευγάρι στα σωστά χέρια. Πολλές φορές βλέπουμε γιατρούς που προτείνουν κατευθείαν εξωσωματική. Αλλά αν π.χ. υπάρχει πολύποδας στη γυναίκα, δεν μπορεί να επιτευχθεί εγκυμοσύνη ούτε με εξωσωματική. Χρειάζεται σωστή ιατρική προσέγγιση, ενημέρωση και χρόνος.

• Πού βρίσκετε τη δύναμη για όλα αυτά;

Από την οικογένειά μου. Έχω τέσσερις κόρες και είναι η χαρά της ζωής μου. Η μία πάει λύκειο, η άλλη προνήπιο και οι μικρότερες παιδικό σταθμό. Ξεκινάω τη μέρα από τις 6:30 με τα παιδιά και μετά αρχίζει η ιατρική μου ημέρα.

Από μικρός ήμουν πολυπράγμων. Είχα ασχοληθεί με τον αθλητισμό σε υψηλό επίπεδο (Ολυμπιακούς Αγώνες) οπότε μου άρεσε να κάνω πολλά. Αυτή η πολυπραγμοσύνη είναι κάτι που συνεχίζω και σήμερα. Δεν βλέπω τον εαυτό μου να συνταξιοδοτείται. Θαυμάζω ανθρώπους που δουλεύουν ακόμα και στα 100. Αυτό είναι το δικό μου πρότυπο.

• Έχετε κάποιο καθημερινό πρόγραμμα; Μια ρουτίνα;

Ναι, τηρώ ευλαβικά το πρωινό με τα παιδιά. Είναι η πολυτέλειά μου. Από τις 6:30 μέχρι τις 8:30 είμαι πλήρως αφιερωμένος στην οικογένεια. Από τις 9 και μετά ξεκινάει η επαγγελματική μου μέρα. Γιατί η δουλειά, αν δεν προσέξεις, καταπίνει την οικογένεια.

• Πώς επιλέξατε την ειδικότητα στην αναπαραγωγή;

Η γυναικολογία έχει εξελιχθεί ριζικά τα τελευταία 30 χρόνια. Όταν σπούδαζα τη δεκαετία του ’90, κάναμε ανοιχτή χειρουργική. Σήμερα μιλάμε για ρομποτική, single-port και πλέον AI ρομποτική. Το ίδιο και η αναπαραγωγική ιατρική: είναι ο μόνος κλάδος που βραβεύτηκε με Νόμπελ.

Η εξωσωματική ήταν επανάσταση, ιατρική και κοινωνική. Πριν από το 1978, δεν μπορούσες να κάνεις παιδί αν δεν είχες σεξουαλική επαφή. Μετά ήρθε η εξωσωματική. Έδωσε δυνατότητα σε γυναίκες μόνες, σε γκέι ζευγάρια, σε όλους. Είναι μια κοινωνική απελευθέρωση, είτε συμφωνούμε είτε όχι.

Αυτό δεν το έχει καταλάβει ο κόσμος. Εμείς, ως γιατροί, με την επιστήμη μας συμβάλλαμε σε αυτήν την αλλαγή.

• Ποια αξία θεωρείτε αδιαπραγμάτευτη;

Ο καθένας έχει το δικό του αξιακό σύστημα. Το θέμα είναι να είμαστε συνεπείς σε αυτό, να μη λειτουργούμε «κατά περίπτωση». Να είμαστε αληθινοί με τον εαυτό μας και τους γύρω μας. Να μη μεταβάλλουμε τις αξίες μας ανάλογα με τις συνθήκες.

• Ποιο είναι το μεγαλύτερο μάθημα που πήρατε από τους ανθρώπους που έχετε βοηθήσει; Και τι θα συμβουλεύατε κάποιον που θέλει να κάνει παιδί;

Όταν βοηθάς κάποιον, πρέπει να το κάνεις χωρίς να περιμένεις αντάλλαγμα. Το κάνεις γιατί σε γεμίζει. Δεν περιμένω ποτέ τίποτα από κανέναν: αυτή είναι η δική μου αρχή.

Η συμβουλή μου για κάποιον που θέλει παιδί είναι να ασχοληθεί νωρίς. Δεν μπορείς να προγραμματίζεις τη γονεϊκότητα στο τέλος όλων, μετά τις σπουδές, τη δουλειά, το μεταπτυχιακό.

Σε πολλές χώρες βλέπουμε εγκυμονούσες φοιτήτριες ή εργαζόμενες. Υπάρχουν δομές που τις στηρίζουν. Η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, έκανε 7 παιδιά κατά τη διάρκεια της καριέρας της. Πρέπει να αλλάξει το αφήγημα ότι το παιδί έρχεται στο τέλος. Δεν είναι έτσι.

Το παιδί είναι μια μόνιμη αλλαγή στη ζωή σου (με άγχος και δυσκολίες), αλλά τα θετικά υπερτερούν. Πρέπει να το δούμε αυτό αλλιώς ως κοινωνία.