Η χρήση των smartphones αυξάνεται ραγδαία, ειδικά στους νέους, με αποτέλεσμα πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, να θεσπίζουν μέτρα, όπως η απαγόρευση των κινητών στις σχολικές αίθουσες. Ο εθισμός μας δεν πηγάζει μόνο από το περιεχόμενο – τα social media, τα παιχνίδια ή τις AI εφαρμογές. Το ίδιο το κινητό είναι σχεδιασμένο να μας τραβά συνεχώς την προσοχή.

Σύμφωνα με νέα ανάλυση, τα smartphones (και πλέον και τα smartwatches) δεν είναι απλώς τεχνολογικά εργαλεία. Συμπεριφέρονται σχεδόν σαν «ζωντανοί οργανισμοί» στη ζωή μας: μας αναγνωρίζουν, μας αντιδρούν και μοιάζουν να μας… χρειάζονται. Αυτό το συναίσθημα οικειότητας και σύνδεσης δεν είναι τυχαίο, είναι σχεδιασμένο.

Τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των smartphones στοχεύουν απευθείας στις αισθήσεις και την ψυχολογία μας. Από τα notifications και τους ήχους μέχρι την αφή και την εικόνα, κάθε λεπτομέρεια έχει σκοπό να διατηρεί έναν συναισθηματικό δεσμό με τον χρήστη. Με λίγα λόγια: μας κάνουν να νιώθουμε ότι έχουν ανάγκη την προσοχή μας, ενώ στην πραγματικότητα συλλέγουν δεδομένα.

Η τεχνολογία αναγνώρισης προσώπου, για παράδειγμα, φωτίζει αυτόματα την οθόνη και ξεκλειδώνει μόλις «δει» ένα γνώριμο πρόσωπο. Όπως αναφέρει το Reuters, η Apple είχε δηλώσει το 2017: «Το Face ID μαθαίνει το πρόσωπό σας. Μαθαίνει ποιοι είστε». Μια δήλωση που περισσότερο θυμίζει ανθρώπινη σχέση παρά τεχνολογική λειτουργία.

Άλλες λειτουργίες, όπως η γεωεντοπισμός ή οι χειρονομίες, ενισχύουν περαιτέρω την αίσθηση ότι το κινητό «μας καταλαβαίνει». Ένα απλό νεύμα με το χέρι μπορεί να ενεργοποιήσει την κάμερα, ενώ η τοποθεσία μας εμφανίζεται ως κουκίδα στον χάρτη που συνδέεται με την… ταυτότητά μας, και όχι απλώς με μια συσκευή.

Αισθητηριακά ερεθίσματα, όπως οι δονήσεις ή τα ηχητικά alerts, έχουν τόσο ισχυρή επίδραση ώστε πολλοί βιώνουν το λεγόμενο «σύνδρομο φανταστικής δόνησης», την ψευδαίσθηση ότι το κινητό χτυπά ενώ στην πραγματικότητα δεν το κάνει. Ακόμα και το πώς χαμηλώνει ο ήχος όταν το αγγίζουμε είναι ένα παράδειγμα του πόσο «άμεσα» αντιδρά στις κινήσεις μας.

Πολλές από αυτές τις λειτουργίες προέρχονται από παλαιότερες τεχνολογίες: Το GPS αναπτύχθηκε αρχικά για στρατιωτική χρήση τη δεκαετία του 1970. Οι δονήσεις, για ειδοποιήσεις σε pagers. Ακόμα και τα ηχητικά alerts έχουν τις ρίζες τους στα Tamagotchi, τα δημοφιλή «ψηφιακά κατοικίδια» των ‘90s, που εκπαίδευσαν μια ολόκληρη γενιά να ανταποκρίνεται συναισθηματικά σε ένα φορητό, ψηφιακό αντικείμενο.

Μας παρακολουθούν περισσότερο απ’ όσο νομίζουμε

Τα smartphones πλέον γνωρίζουν για εμάς πράγματα που στο παρελθόν θεωρούσαμε ιδιωτικά. Παρακολουθούν τον ύπνο μας, τις κινήσεις μας, ακόμα και τη διάθεσή μας μέσα από εκφράσεις προσώπου. Τα δεδομένα αυτά συλλέγονται, αποθηκεύονται και σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιούνται από εταιρείες για εμπορικούς σκοπούς.

Η ιδιωτικότητα παραμένει ασαφής περιοχή. Ακόμη κι όταν δεν τα χρησιμοποιούμε, τα κινητά συνεχίζουν να συλλέγουν πληροφορίες: ήχους, δονήσεις, απόσταση από άλλα αντικείμενα ή ανθρώπους. Η συναισθηματική μας κατάσταση, οι κοινωνικές μας επαφές, ακόμα και η ευαλωτότητά μας, μπορούν να γίνουν μέρος ενός «προφίλ» προς αξιοποίηση.

Τι μπορούμε να κάνουμε

Η πλήρης αποσύνδεση είναι δύσκολη, ίσως και ανέφικτη για τους περισσότερους. Υπάρχουν όμως πρακτικά βήματα που μπορούμε να ακολουθήσουμε για να μειώσουμε την εξάρτηση:

  • Απενεργοποίηση μη απαραίτητων λειτουργιών, όπως η διαρκής γεωεντοπισμός.
  • Περιορισμός ειδοποιήσεων ή δονήσεων που ενεργοποιούν αντανακλαστικά.
  • Αποφυγή Face ID και προτίμηση κωδικού για ξεκλείδωμα – για να θυμόμαστε ότι το κινητό είναι εργαλείο, όχι φίλος.
  • “Dumb phones“ – απλές συσκευές με βασικές δυνατότητες για όσους επιδιώκουν ουσιαστική αποσύνδεση.

Οι ειδικοί τονίζουν ότι η ευθύνη δεν πρέπει να βαραίνει μόνο τους χρήστες. Οι κατασκευαστές οφείλουν να είναι πιο διαφανείς σχετικά με τις λειτουργίες των συσκευών και τη χρήση των δεδομένων. Ιδανικά, πιο «παρεμβατικές» επιλογές θα έπρεπε να είναι απενεργοποιημένες εξ ορισμού.

Χωρίς αυστηρότερη νομοθεσία, όμως, οι πιθανότητες για κάτι τέτοιο είναι περιορισμένες. Μέχρι τότε, τουλάχιστον ας αναγνωρίσουμε το πρόβλημα σε όλη του τη διάσταση: η εξάρτηση δεν αφορά μόνο τις πλατφόρμες ή το περιεχόμενο, αλλά τα ίδια τα smartphones, που σχεδιάζονται για να μας κρατούν προσκολλημένους.