Οι εγγυήσεις ασφάλειας για την Ουκρανία έχουν αναδειχθεί σε βασικό θέμα διαπραγμάτευσης, καθώς ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ επιδιώκει να μεσολαβήσει για την επίτευξη ειρηνευτικής συμφωνίας που θα θέσει τέλος στον πόλεμο της Ρωσίας.

Ο Πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι επιμένει εδώ και καιρό ότι οι ΗΠΑ και η Ευρώπη πρέπει να αναλάβουν δεσμεύσεις για να αποτρέψουν περαιτέρω ρωσική επιθετικότητα. Η μορφή που θα λάβουν αυτές οι δεσμεύσεις θα μπορούσε να επηρεάσει την αρχιτεκτονική ασφάλειας της Ευρώπης για τις επόμενες δεκαετίες σύμφωνα με την ανάλυση του Bloomberg.

Η Ουκρανία έχει πληγεί από την αποτυχία του Μνημονίου της Βουδαπέστης του 1994, στο πλαίσιο του οποίου η Ρωσία, οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο έδωσαν εγγυήσεις ασφάλειας — δεσμευόμενες να σεβαστούν την εδαφική ακεραιότητα της Ουκρανίας και να απέχουν από τη χρήση στρατιωτικής βίας — σε αντάλλαγμα για την παραίτηση του Κιέβου από τα πυρηνικά όπλα που κληρονόμησε από τη διαλυμένη Σοβιετική Ένωση. Η Ρωσία παραβίασε αυτές τις δεσμεύσεις 20 χρόνια αργότερα με την εισβολή και την επακόλουθη προσάρτηση της χερσονήσου της Κριμαίας στην Ουκρανία.

Ο Ζελένσκι θα ήθελε η Ουκρανία να γίνει τελικά μέλος του Οργανισμού Βορειοατλαντικού Συμφώνου, ώστε να απολαμβάνει προστασία βάσει αυτού που θεωρείται το χρυσό πρότυπο των εγγυήσεων ασφάλειας: το Άρθρο 5. Η ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ αποτελεί κόκκινη γραμμή για τη Ρωσία. Ενώ αξιωματούχοι του Λευκού Οίκου έχουν δηλώσει ότι ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν είναι ανοιχτός στο να επιτρέψει μια ρύθμιση «τύπου Άρθρου 5», το Κρεμλίνο δεν έχει επιβεβαιώσει ότι αυτό ισχύει.

Ο Τραμπ έχει δηλώσει ότι αναμένει από τις ευρωπαϊκές χώρες να αναλάβουν το μεγαλύτερο μέρος του βάρους της διασφάλισης της ασφάλειας της Ουκρανίας και ότι οι ΗΠΑ θα «τις βοηθήσουν». Ενώ οι ηγέτες της Ευρώπης συζητούν τι είναι διατεθειμένοι να προσφέρουν και προσπαθούν να πείσουν τις ΗΠΑ να υποστηρίξουν τις προσπάθειές τους, η Ουκρανία συνεχίζει να επιδιώκει βαθύτερη περιφερειακή ολοκλήρωση, καθώς επιδιώκει την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Τι είναι το άρθρο 5 του ΝΑΤΟ;

Είναι μια δέσμευση συλλογικής άμυνας, που περιλαμβάνεται στη συνθήκη ίδρυσης του ΝΑΤΟ, η οποία ορίζει ότι μια ένοπλη επίθεση εναντίον ενός μέλους της συμμαχίας στην Ευρώπη ή τη Βόρεια Αμερική «θα θεωρείται επίθεση εναντίον όλων».

Το άρθρο 5 ορίζει ότι τα μέλη του ΝΑΤΟ θα συνδράμουν τον σύμμαχό τους που δέχεται επίθεση, είτε ατομικά είτε από κοινού με τα άλλα μέλη, αφού συμφωνήσουν ότι η κατάσταση το δικαιολογεί. Κάθε χώρα θα αναλάβει δράση «όπως κρίνει απαραίτητο». Αυτή η δέσμευση έχει ως στόχο να αυξήσει τους κινδύνους για κάθε πιθανό επιτιθέμενο.

Η ρήτρα ορίζει τη βοήθεια ως «συμπεριλαμβανομένης της χρήσης ένοπλης δύναμης», αλλά δεν επιβάλλει αυτόματη στρατιωτική δράση, και το ΝΑΤΟ δηλώνει ότι η αντίδραση κάθε μέλους εξαρτάται από τους υλικούς πόρους του. Η προσεκτική διατύπωση του άρθρου 5 προέρχεται από την απροθυμία των ΗΠΑ στη δεκαετία του 1940, όταν διαπραγματευόταν η Συνθήκη του Βορείου Ατλαντικού, να εμπλακούν αυτόματα σε έναν πόλεμο στην Ευρώπη.

Το άρθρο 5 δεν έχει ακόμη ενεργοποιηθεί ως απάντηση σε στρατιωτική επίθεση από κράτος και μέχρι στιγμής έχει επικαλεστεί μόνο μία φορά — μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ. Η απάντηση των μελών του ΝΑΤΟ περιελάμβανε την αποστολή αεροσκαφών για την περιπολία του αμερικανικού εναέριου χώρου και την ανάπτυξη πλοίων για την παρακολούθηση της Μεσογείου.

Πόσο πιθανό είναι να ενταχθεί η Ουκρανία στο ΝΑΤΟ;

Η Ουκρανία επιθυμεί από καιρό να γίνει μέλος της συμμαχίας. Το 2019 τροποποίησε ακόμη και το σύνταγμά της για να κατοχυρώσει την ένταξη στο ΝΑΤΟ, καθώς και στην ΕΕ, ως στρατηγικό στόχο.

Η Μόσχα λέει πως κατέρριψε 99 ουκρανικά drones πάνω από την περιφέρεια του Μπελγκορόντ

Η τρέχουσα στάση του ΝΑΤΟ είναι ότι υποστηρίζει την Ουκρανία στην «αμετάκλητη πορεία» της προς την ένταξη. Δηλώνει ότι θα προσκαλέσει την Ουκρανία να ενταχθεί «όταν οι σύμμαχοι συμφωνήσουν και πληρούνται οι προϋποθέσεις» — μια διατύπωση που δεν παρέχει χρονοδιάγραμμα ή σαφήνεια σχετικά με τα κριτήρια που πρέπει να πληροί η Ουκρανία.

Για να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, μια χώρα πρέπει να γίνει δεκτή ομόφωνα από τα υπάρχοντα μέλη. Η Ουγγαρία και η Σλοβακία, που έχουν σχετικά φιλικές σχέσεις με τη Ρωσία, αντιτίθενται στην ένταξη της Ουκρανίας. Η τρέχουσα θέση της Γερμανίας είναι ότι αυτό δεν μπορεί να συμβεί όσο η χώρα βρίσκεται σε πόλεμο. Και ο Τραμπ δήλωσε τον Αύγουστο ότι είναι «αδύνατο» να ενταχθεί η Ουκρανία στο ΝΑΤΟ.


Ο Πούτιν αντιτίθεται έντονα στην ένταξη της Ουκρανίας στη συμμαχία και, γενικά, στην επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά, στα σύνορα της Ρωσίας. Μέρος της αιτιολόγησής του για την έναρξη μιας πλήρους εισβολής το 2022 ήταν να εξασφαλίσει ότι η Ουκρανία θα παραμείνει ουδέτερη.

Τι θα μπορούσε να συνεπάγεται η προστασία της Ουκρανίας «τύπου άρθρου 5»;

Στις αρχές του 2025, η πρωθυπουργός της Ιταλίας Τζιόρτζια Μελόνι πρότεινε να προσφερθεί στην Ουκρανία η ασφάλεια του ΝΑΤΟ χωρίς πραγματική συμμετοχή. Η ιδέα επανήλθε στο προσκήνιο καθώς οι ΗΠΑ και οι ευρωπαίοι σύμμαχοι συζητούν πιθανές εγγυήσεις ασφάλειας.

Το σχέδιο της Μελόνι αναγνωρίζει ότι η ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ δεν είναι εφικτή, αλλά προσφέρει έναν μηχανισμό συλλογικής βοήθειας ως την επόμενη καλύτερη επιλογή, σύμφωνα με πληροφορίες που έδωσαν στο Bloomberg άτομα που είναι εξοικειωμένα με τις συζητήσεις.

Σύμφωνα με την πρόταση, οι χώρες που έχουν ήδη συνάψει διμερείς συμφωνίες με την Ουκρανία θα συνεννοούνται γρήγορα για την αντίδρασή τους σε περίπτωση νέας ρωσικής επίθεσης. Θα αποφασίζουν εντός 24 ωρών αν θα συνδράμουν την Ουκρανία. Η βοήθειά τους θα μπορούσε να περιλαμβάνει την παροχή ταχείας και διαρκούς αμυντικής υποστήριξης, την ενίσχυση του ουκρανικού στρατού, την προσφορά οικονομικής βοήθειας και την επιβολή κυρώσεων στη Ρωσία.

Τι ασφάλεια θα μπορούσε να προσφέρει στην Ουκρανία η ένταξη στην ΕΕ;

Η ΕΕ έχει τη δική της ρήτρα αμοιβαίας άμυνας, η οποία ορίζεται στο άρθρο 42.7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Εάν ένα κράτος μέλος είναι θύμα ένοπλης επιθετικότητας, τα άλλα κράτη μέλη της ΕΕ έχουν «υποχρέωση να το βοηθήσουν και να το συνδράμουν με όλα τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους».

Αυτή η διατύπωση είναι πιο ισχυρή από εκείνη του άρθρου 5, το οποίο υποχρεώνει τα μέλη του ΝΑΤΟ να λαμβάνουν τα μέτρα που κρίνουν απαραίτητα.

Όπως και στην περίπτωση της συλλογικής άμυνας του ΝΑΤΟ, η βοήθεια που παρέχουν τα κράτη μέλη της ΕΕ δεν συνεπάγεται απαραίτητα τη χρήση ένοπλης δύναμης. Το άρθρο 42.7 περιλαμβάνει μια επιφύλαξη που επιτρέπει σε χώρες όπως η Αυστρία και η Ιρλανδία να ανταποκριθούν με τρόπο που δεν παραβιάζει την πολιτική ουδετερότητά τους.

Η ρήτρα αμοιβαίας άμυνας της ΕΕ έχει επίσης ενεργοποιηθεί μόνο μία φορά — από τη Γαλλία μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι το 2015.

Καθώς η προοπτική ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ φαίνεται όλο και πιο μακρινή, η ένταξη στην ΕΕ έχει αναδειχθεί ως η κύρια μακροπρόθεσμη επιλογή για τη χώρα προκειμένου να διασφαλίσει την ασφάλειά της. Ωστόσο, η ένταξη στην ΕΕ είναι μια πολύπλοκη διαδικασία που διαρκεί χρόνια και, ενώ η Ουκρανία έλαβε το «καθεστώς υποψήφιας χώρας» αμέσως μετά την υποβολή της αίτησης ένταξης στον οργανισμό το 2022, η πορεία της προς την ένταξη έχει σταματήσει λόγω της αντίθεσης της Ουγγαρίας.

Υπάρχουν άλλες αμυντικές συμφωνίες που θα μπορούσε να επιδιώξει η Ουκρανία;
Μια άλλη επιλογή θα ήταν η Ουκρανία να βασιστεί σε διμερείς συμφωνίες αμοιβαίας άμυνας. Το πιο σημαντικό αποτρεπτικό μέσο θα ήταν μια συμφωνία με τις ΗΠΑ, δεδομένης της στρατιωτικής και οικονομικής επιρροής τους, αν και αυτό είναι απίθανο να συμβεί όσο ο Τραμπ είναι στην εξουσία.

Η Ιαπωνία υπέγραψε μια τέτοια συνθήκη με τις ΗΠΑ το 1951. Δίνει στις ΗΠΑ το δικαίωμα να έχουν στρατιωτικές δυνάμεις με βάση την Ιαπωνία σε αντάλλαγμα για την υπόσχεση να υπερασπιστούν τη χώρα σε περίπτωση επίθεσης. Η συμφωνία αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της ασφάλειας στην Ασία, θέτοντας τα θεμέλια για την οικονομική άνοδο της περιοχής.

Η συνθήκη προκάλεσε την οργή του Τραμπ κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας του ως προέδρου των ΗΠΑ. Το 2019 την καταδίκασε ως μονόπλευρη, καθώς υπόσχεται αμερικανική βοήθεια σε περίπτωση επίθεσης κατά της Ιαπωνίας, αλλά δεν υποχρεώνει τον ιαπωνικό στρατό να υπερασπιστεί τις ΗΠΑ.

Είναι οι σύμμαχοι της Ουκρανίας διατεθειμένοι να δεσμευτούν για την αποστολή στρατευμάτων;

Νωρίτερα φέτος, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο ανέλαβαν την πρωτοβουλία να σχηματίσουν μια λεγόμενη «συμμαχία των προθύμων», η οποία σήμερα περιλαμβάνει περίπου 30 χώρες. Έχουν καταρτίσει σχέδια — και τα έχουν κοινοποιήσει στις ΗΠΑ — για μια πολυεθνική «δύναμη διαβεβαίωσης» που θα λειτουργεί ως ειρηνευτική δύναμη μόλις σταματήσουν οι τρέχουσες εχθροπραξίες στην Ουκρανία, ενώ θα βοηθά στην ανασυγκρότηση και θα διευκολύνει την επανέναρξη της κανονικής οικονομικής δραστηριότητας. Σύμφωνα με άτομα που είναι εξοικειωμένα με το θέμα, περίπου δέκα χώρες θα ήταν έτοιμες να συνεισφέρουν τέτοιες δυνάμεις. Ο Τραμπ έχει αποκλείσει την αποστολή αμερικανικών χερσαίων δυνάμεων, αλλά έχει αφήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο αεροπορικής υποστήριξης.

Οι σύμμαχοι της Ουκρανίας επισημαίνουν όλο και περισσότερο τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας ως την κύρια προστασία της. Τόσο το ΝΑΤΟ όσο και η ΕΕ έχουν εργαστεί για την ενίσχυση του στρατού της Ουκρανίας μέσω της εκπαίδευσης και της προμήθειας όπλων, και έχουν δεσμευτεί να συνεχίσουν να το κάνουν. Η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του εκτελεστικού οργάνου της ΕΕ, έχει αναφερθεί σε αυτή τη στρατηγική ως μετατροπή της Ουκρανίας σε «ατσάλινο σκαντζόχοιρο που είναι δύσπεπτος για πιθανούς εισβολείς».

Το ΝΑΤΟ έχει δημιουργήσει δομές για τον συντονισμό των παραδόσεων όπλων και της εκπαίδευσης από τους συμμάχους, ενώ η ΕΕ έχει εντείνει τη βιομηχανική συνεργασία για να εμβαθύνει την ενσωμάτωση της αμυντικής βιομηχανίας της Ουκρανίας στον συνασπισμό.

Θα αποδεχτεί η Ρωσία εγγυήσεις ασφάλειας για την Ουκρανία;

Ενώ Αμερικανοί αξιωματούχοι δήλωσαν μετά τη σύνοδο κορυφής της 15ης Αυγούστου στην Αλάσκα μεταξύ Τραμπ και Πούτιν ότι ο Ρώσος ηγέτης ήταν ανοιχτός σε εγγυήσεις ασφάλειας «τύπου άρθρου 5» για την Ουκρανία, το Κρεμλίνο δεν έχει επιβεβαιώσει δημοσίως ότι ο Πούτιν ανέλαβε τέτοια δέσ

Εν τω μεταξύ, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ δήλωσε ότι η Ρωσία πρέπει να έχει λόγο στις ρυθμίσεις ασφαλείας για την Ουκρανία και ότι σε αυτές θα μπορούσε να συμμετάσχει και η Κίνα — κάτι που ο Ζελένσκι έχει αποκλείσει. Το 2022, το Κρεμλίνο ζήτησε εγγυήσεις ασφαλείας που θα έδιναν στα κράτη εγγυητές — συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας και της Κίνας — δικαίωμα βέτο στην παροχή βοήθειας στην Ουκρανία σε περίπτωση επίθεσης.

Ποια άλλα εμπόδια υπάρχουν για την καθιέρωση εγγυήσεων ασφαλείας;

Δεν είναι ακόμη σαφές ποιος θα αναλάβει το κόστος που συνδέεται με τις εγγυήσεις, και ορισμένες χώρες ενδέχεται να είναι διστακτικές να δεσμεύσουν κονδύλια.

Ένα άλλο σημαντικό εμπόδιο είναι η απουσία εκεχειρίας, η οποία θα καθόριζε, τουλάχιστον προσωρινά, τη γραμμή του μετώπου μεταξύ των ουκρανικών και των ρωσικών δυνάμεων. Ενώ ο Τραμπ πήγε στη συνάντησή του με τον Πούτιν στην Αλάσκα με στόχο να εξασφαλίσει συμφωνία για εκεχειρία, βγήκε με την άποψη ότι οι διαπραγματεύσεις πρέπει να παρακάμψουν την εκεχειρία και να προχωρήσουν απευθείας σε ειρηνευτική συμφωνία. Όσο συνεχίζονται οι μάχες, η πρώτη γραμμή είναι ρευστή, οπότε είναι δύσκολο για τους στρατιωτικούς σχεδιαστές να προβλέψουν το «μετά» και να υπολογίσουν πού, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να τοποθετήσουν στρατεύματα ασφαλείας μόλις επιτευχθεί κατάπαυση του πυρός και ειρηνευτική συμφωνία.

Το συμπέρασμα είναι ότι είναι δύσκολο να διαπραγματευτείς ενώ οι μάχες συνεχίζονται.