Φανταστείτε να βλέπατε το σώμα σας από μέσα προς τα έξω: ένας αθέατος κόσμος όπου πάνω από δεκάδες τρισεκατομμύρια κύτταρα συνεχώς ανανεώνονται και αναγεννώνται για να σας κρατήσουν στη ζωή.

Oι άνδρες έχουν κατά μέσο όρο περίπου 36 τρισεκατομμύρια κύτταρα, ενώ οι γυναίκες γύρω στα 30 τρισεκατομμύρια, σύμφωνα με το Interesting Engineering. Κάθε μέρα, εκατομμύρια από αυτά τα κύτταρα αντικαθίστανται, διατηρώντας τα όργανα σε λειτουργία και το σώμα ζωντανό.

Τα ερυθρά αιμοσφαίρια, για παράδειγμα, ανανεώνονται κάθε 120 ημέρες στον μυελό των οστών. Η εξωτερική στοιβάδα του δέρματος, η επιδερμίδα, αναγεννάται κάθε τέσσερις εβδομάδες, καθώς νέα κύτταρα σπρώχνουν προς τα πάνω από τα βαθύτερα στρώματα για να σχηματίσουν ένα φρέσκο φραγμό απέναντι στο περιβάλλον.

Στο πεπτικό σύστημα, τα κύτταρα που επενδύουν το στομάχι και τα έντερα ανανεώνονται σε λιγότερο από μία εβδομάδα λόγω της συνεχούς έκθεσης σε οξέα και τροφή.

Ακόμα και τα οστά, που συχνά θεωρούνται στατικά, αναδιαμορφώνονται διαρκώς. Παλιά κύτταρα διασπώνται και αντικαθίστανται, με αποτέλεσμα ο σκελετός ενός ενήλικα να έχει ουσιαστικά ανανεωθεί μέσα σε μια δεκαετία.

Το ήπαρ, το φυσικό όργανο αποτοξίνωσης του οργανισμού, δημιουργεί νέα κύτταρα κάθε 150 έως 500 ημέρες. Σε περιπτώσεις κατάχρησης αλκοόλ, η αναγέννηση μπορεί να ξεκινήσει μέσα σε λίγες εβδομάδες αποχής, με εμφανή βελτίωση της λειτουργίας του ήπατος σε μερικούς μήνες.

Πώς «ξέρει» το σώμα πότε να αναγεννηθεί;

Η αναγέννηση δεν είναι τυχαία – είναι μια αυστηρά ελεγχόμενη βιολογική διαδικασία. Όπως εξηγεί στο Interesting Engineering, ο καθηγητής Sumeet Pal Singh: «όλα τα όργανα μπορούν να αντιληφθούν τον τραυματισμό και τη φθορά. Σήματα όπως φλεγμονή, κυτταρικός θάνατος και βλάβη ειδοποιούν τους γειτονικούς ιστούς, προκαλώντας αντίδραση».

Η αντίδραση αυτή μπορεί να πάρει δύο βασικές μορφές: κυτταρικός πολλαπλασιασμός – δηλαδή παραγωγή νέων κυττάρων για αντικατάσταση των κατεστραμμένων – ή ουλοποίηση, όπου συνδετικός ιστός γεμίζει την περιοχή αλλά χωρίς να αποκαθιστά πλήρως τη λειτουργία. Η ουλή αποτελεί, όπως σημειώνει, ένα βασικό εμπόδιο στην επιτυχή αναγέννηση.

«Ο ουλώδης ιστός όχι μόνο καταλαμβάνει χώρο που θα έπρεπε να αναπτυχθούν νέα κύτταρα, αλλά διακόπτει και την περίπλοκη επικοινωνία που απαιτείται για σωστή επούλωση».

Ορισμένοι ιστοί, όπως το δέρμα και το ήπαρ, είναι καλοί στην αναγέννηση. Άλλοι – όπως η καρδιά και το κεντρικό νευρικό σύστημα – έχουν τάση να σχηματίζουν ουλές, περιορίζοντας τη δυνατότητα ανάκαμψης. Αυτές οι διαφορές οφείλονται σε εξελικτικούς συμβιβασμούς και προτεραιότητες κάθε οργάνου, π.χ. ταχύτητα αποκατάστασης έναντι πλήρους λειτουργικότητας.

Παράλληλα, περιβαλλοντικοί παράγοντες επηρεάζουν την ισορροπία μεταξύ αναγέννησης και ουλοποίησης. Η χρόνια χρήση αλκοόλ, για παράδειγμα, οδηγεί σε ηπατική ίνωση, μειώνοντας προοδευτικά την ικανότητα αναγέννησης του ήπατος.

Μπορούν όλοι οι οργανισμοί να αναγεννηθούν το ίδιο καλά;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι: Δυστυχώς όχι. Η γενετική, η ηλικία και ο τρόπος ζωής επηρεάζουν την αναγεννητική ικανότητα. Οι νέοι αναρρώνουν γρηγορότερα, ενώ στους ηλικιωμένους η ανανέωση επιβραδύνεται. Κάποιοι κληρονομούν γονίδια που ενισχύουν την ανθεκτικότητα και την επιδιόρθωση, άλλοι φέρουν παραλλαγές που εμποδίζουν την ίαση.

Εξωτερικοί παράγοντες όπως η ρύπανση και η κακή διατροφή καταστέλλουν την ικανότητα αναγέννησης. Μελέτες δείχνουν ότι ο ποιοτικός ύπνος, η σωστή διατροφή, ακόμη και η καλή διάθεση ενισχύουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού και κατά συνέπεια την επούλωση των ιστών.

«Το ήπαρ είναι ένα καλό παράδειγμα», σημειώνει ο Singh και εξηγεί: «Έχει υψηλή αναγεννητική ικανότητα, αλλά αυτή φθίνει με την ηλικία ή με επαναλαμβανόμενες βλάβες. Παθήσεις όπως ο διαβήτης και η χρόνια φλεγμονή την περιορίζουν επίσης».

Αν και υπάρχει κάποια σύνδεση μεταξύ αναγέννησης και μακροβιότητας, δεν είναι απόλυτη. Ένα άτομο με καλά αναγεννητικό ήπαρ μπορεί να παραμείνει ευάλωτο σε άλλες ηλικιακές ασθένειες. Αντίθετα, η διατήρηση της υγιούς μακροβιότητας – δηλαδή των ετών καλής υγείας – εξαρτάται περισσότερο από παράγοντες όπως η άσκηση και η διαχείριση του στρες.

«Η άσκηση υποστηρίζει την αναγέννηση σε ιστούς όπως οι μύες, το ήπαρ και ακόμα και ο εγκέφαλος», εξηγεί ο Singh. «Επίσης, η θερμιδική περιοριστική διατροφή σχετίζεται με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής σε πειράματα σε ζώα, μειώνοντας το μεταβολικό στρες και τις κυτταρικές βλάβες».

Γιατί οι χρόνιες ασθένειες επιμένουν παρά την αναγέννηση;

Σύμφωνα με τον Singh, το πρόβλημα είναι ζήτημα ταχύτητας και υπερφόρτωσης: «Οι χρόνιες ασθένειες εμφανίζονται όταν οι βλάβες στους ιστούς συμβαίνουν πιο γρήγορα απ’ ό,τι μπορεί το σώμα να τις επισκευάσει. Κάποιες φορές το σώμα προσπαθεί να επουλώσει, αλλά αντί για πλήρη αναγέννηση σχηματίζεται ίνωση, δηλαδή την ουλή που καλύπτει τη βλάβη αλλά δεν αποκαθιστά τη λειτουργία».

Αυτός ο ουλώδης ιστός, όπως προαναφέρθηκε, μπορεί να μπλοκάρει σήματα και να εμποδίζει την κίνηση των κυττάρων που είναι απαραίτητα για την επούλωση. Μακροπρόθεσμα, αυτό οδηγεί σε δυσλειτουργία. Το μικρότερο μήκος των τελομερών, η συσσώρευση μεταλλάξεων και η εξάντληση των βλαστοκυττάρων επίσης περιορίζουν πόσες φορές μπορεί να ανανεωθεί ένας ιστός.

Έτσι, παρότι διαθέτουμε αξιοσημείωτες ικανότητες επιδιόρθωσης, η αναγέννηση δεν είναι απεριόριστη. Κι όταν η ισορροπία διαταραχθεί – από την ηλικία, τη γενετική ή το χρόνιο στρες – ξεκινούν οι χρόνιες ασθένειες. Η κατανόηση και ενίσχυση αυτής της ισορροπίας ίσως να αποδειχθεί το κλειδί για την ιατρική του μέλλοντος.