Στον πυθμένα του Ειρηνικού Ωκεανού, σε βάθη που ξεπερνούν τα 4.000 μέτρα και όπου το φως του ήλιου δεν φτάνει ποτέ, εκτείνεται μια από τις πιο μυστηριώδεις περιοχές του πλανήτη: η Ζώνη Clarion-Clipperton (CCZ). Για δεκαετίες θεωρούνταν ένας άγονος, σχεδόν «νεκρός» τόπος. Σήμερα όμως αποκαλύπτεται ως ένα από τα πιο πλούσια και ταυτόχρονα πιο ευάλωτα οικοσυστήματα της Γης.
Η CCZ βρίσκεται ανάμεσα στη Χαβάη και τις δυτικές ακτές του Μεξικού και καλύπτει περίπου 4,5 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα αβυσσαλέου πυθμένα. Είναι γνωστή κυρίως για τους πολυμεταλλικούς όζους: μικρές, πετρώδεις συσσωρεύσεις μεγέθους πατάτας, γεμάτες με κοβάλτιο, νικέλιο, χαλκό και μαγγάνιο, μέταλλα ζωτικής σημασίας για τις μπαταρίες της «πράσινης» ενεργειακής μετάβασης. Όμως, αυτά τα φαινομενικά άψυχα πετρώματα φαίνεται πως κρύβουν κάτι πολύ πιο θεμελιώδες: ζωή, και μάλιστα με τρόπους που ανατρέπουν όσα γνωρίζαμε για την προέλευση του οξυγόνου.
Ένας άγνωστος κόσμος γεμάτος νέα είδη
Πρόσφατες επιστημονικές αποστολές στην CCZ αποκάλυψαν μια απρόσμενη βιοποικιλότητα. Σύμφωνα με έρευνες πανεπιστημίων και μουσείων φυσικής ιστορίας, έχουν καταγραφεί 788 διαφορετικά είδη βαθέων υδάτων, πολλά από τα οποία ήταν εντελώς άγνωστα στην επιστήμη. Ορισμένα μάλιστα έχουν εντοπιστεί μόνο μέσω ανάλυσης DNA, χωρίς να έχουν παρατηρηθεί ποτέ ζωντανά.
Ανάμεσα στα νέα είδη συναντάμε χίμαιρες, θαλάσσιες αράχνες, «ροζ γουρούνια» του βυθού, διαφανή αγγούρια της θάλασσας, μοναχικά κοράλλια και εκατοντάδες είδη δακτυλιοσκωλήκων. Μόνο οι δακτυλιοσκώληκες αντιπροσωπεύουν περίπου 300 νέα είδη, στοιχείο που υποδηλώνει πόσο ελλιπής παραμένει η γνώση μας για τη ζωή της αβύσσου.
Αυτοί οι οργανισμοί ζουν σε ακραίες συνθήκες: απόλυτο σκοτάδι, τεράστια πίεση και ελάχιστη τροφή. Η βασική τους πηγή ενέργειας είναι το λεγόμενο «θαλάσσιο χιόνι», οργανικά υπολείμματα που πέφτουν αργά από τα ανώτερα στρώματα του ωκεανού. Οποιαδήποτε διατάραξη του πυθμένα μπορεί να καταστρέψει αυτή τη λεπτή ισορροπία και να επηρεάσει ολόκληρη την τροφική αλυσίδα.
Το «σκοτεινό οξυγόνο» και η ανατροπή της επιστημονικής θεωρίας
Η μεγαλύτερη ίσως έκπληξη όμως ήρθε από μια ανακάλυψη που μοιάζει βγαλμένη από επιστημονική φαντασία: οι πολυμεταλλικοί όζοι φαίνεται ότι παράγουν οξυγόνο στο απόλυτο σκοτάδι.
Μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Nature Geoscience έδειξε ότι στους πυθμένες της CCZ καταγράφονται αυξήσεις στα επίπεδα οξυγόνου, παρότι εκεί δεν υπάρχει φωτοσύνθεση. Το φαινόμενο ονομάστηκε «σκοτεινό οξυγόνο» (dark oxygen) και φαίνεται να προκύπτει από μια φυσική ηλεκτροχημική διαδικασία.
Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι οι όζοι λειτουργούν σαν μικροσκοπικές «γεωμπαταρίες». Η ανομοιόμορφη εναπόθεση μετάλλων δημιουργεί ηλεκτρικό δυναμικό, περίπου 0,95 volt, αρκετό για να διασπά το θαλασσινό νερό σε υδρογόνο και οξυγόνο μέσω ηλεκτρόλυσης. Ακόμα και όταν οι ερευνητές εξόντωσαν όλους τους μικροοργανισμούς σε εργαστηριακές συνθήκες, η παραγωγή οξυγόνου συνεχίστηκε.
Αυτή η ανακάλυψη θέτει υπό αμφισβήτηση τη βασική υπόθεση ότι το οξυγόνο στη Γη προήλθε αποκλειστικά από φωτοσυνθετικούς οργανισμούς. Παράλληλα, ανοίγει νέους δρόμους στη μελέτη της ζωής σε άλλους κόσμους, όπως στους παγωμένους ωκεανούς της Ευρώπης ή του Εγκέλαδου.
Εξόρυξη βαθέων υδάτων: πρόοδος ή οικολογικό ρίσκο;
Το πρόβλημα είναι ότι η ίδια περιοχή που φιλοξενεί αυτή την άγνωστη βιοποικιλότητα και τις μοναδικές οικολογικές λειτουργίες βρίσκεται στο επίκεντρο ενός νέου εξορυκτικού «πυρετού». Δοκιμαστικές εξορύξεις έχουν ήδη πραγματοποιηθεί, με μηχανήματα που αναρροφούν τους όζους και δημιουργούν τεράστια νέφη ιζημάτων.
Μετρήσεις έδειξαν μείωση έως 37% της πυκνότητας των μακροπανιδικών οργανισμών στις περιοχές άμεσης εξόρυξης, ενώ ακόμα και εκεί όπου τα ιζήματα απλώς κατακάθισαν, παρατηρήθηκαν αλλαγές στη σύνθεση των ειδών. Δεν πρόκειται απλώς για απώλεια αριθμών, αλλά για αλλοίωση ολόκληρων οικοσυστημάτων.
Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι περίπου το 74% της ζωής της αβύσσου ζει στο ανώτερο στρώμα του ιζήματος, ακριβώς εκεί όπου στοχεύουν τα εξορυκτικά μηχανήματα. Επιπλέον, ο θόρυβος και η χημική σύσταση των αιωρούμενων σωματιδίων ενδέχεται να επηρεάσουν οργανισμούς πολύ πέρα από την περιοχή εξόρυξης.
Ένα μέλλον που κρίνεται τώρα
Καθώς η Διεθνής Αρχή Θαλάσσιου Βυθού (ISA) διαπραγματεύεται το κανονιστικό πλαίσιο για την εξόρυξη, περισσότερες από 25 χώρες ζητούν μορατόριουμ ή προληπτική παύση. Η ανακάλυψη νέων ειδών και του «σκοτεινού οξυγόνου» δείχνει ξεκάθαρα ότι βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή της κατανόησης αυτών των οικοσυστημάτων.
Η αβυσσαλέα ζώνη δεν είναι απλώς μια αποθήκη μετάλλων για την πράσινη μετάβαση. Είναι ένα ζωντανό εργαστήριο εξέλιξης, ένας κόσμος που μπορεί να μας διδάξει πώς ξεκίνησε η ζωή στη Γη – και πώς θα μπορούσε να υπάρξει αλλού στο Σύμπαν. Η απόφαση για το αν θα τον προστατεύσουμε ή θα τον διαταράξουμε ανεπανόρθωτα ίσως αποδειχθεί μία από τις πιο κρίσιμες της εποχής μας.
