Φέτος, για μια ακόμη φορά, η χώρα μας βιώνει μια καταστροφική χρονιά όσον αφορά τις δασικές πυρκαγιές. Οι πολίτες αλλά και οι πολιτικοί, ως συνήθως, εκπλήσσονται δυσάρεστα και πάλι. Κάποιοι υποφέρουν πραγματικά, άμεσα, έχοντας χάσει ξαφνικά το σπίτι, το βιός ή τις συνθήκες (π.χ. τουρισμός) που τους επέτρεπαν να βιοποριστούν. Και βέβαια, όλοι προσπαθούν να εξηγήσουν τι φταίει, παραμένοντας όμως εντυπωσιακά ενταγμένοι σε θεωρήσεις που παραμένουν ουσιαστικά αναλλοίωτες και πολωτικές εδώ και χρόνια.
Γράφει ο Δρ.Γαβριήλ Ξανθόπουλος*
Σε αυτό το τοπίο, η πραγματική επιστημονική γνώση χάνεται, συχνά διαστρεβλώνεται κατά το δοκούν, ενώ ισχυρότατα συμφέροντα (συντεχνιακά, επιχειρηματικά, πολιτικά) συγκρούονται πάνω από τις στάχτες. Η αρχή ότι «τα σημαντικά προβλήματα που έχουμε δεν μπορούν να επιλυθούν στο ίδιο επίπεδο σκέψης με το οποίο τα δημιουργήσαμε», που αποδίδεται στον Αϊνστάιν, αγνοείται συστηματικά.
Στο λίγο χώρο αυτού του κειμένου, βέβαια, δεν είναι δυνατό να αναλυθεί το γιατί φθάσαμε ως εδώ. Εξάλλου, η ανεξάρτητη επιτροπή ειδικών υπό τον καθηγητή Γιόχαν Γκόλνταμερ, που εργάστηκε για έξι μήνες για την ανάλυση των υποκείμενων αιτίων και τη διερεύνηση των προοπτικών διαχείρισης των μελλοντικών πυρκαγιών δασών και υπαίθρου στην Ελλάδα, έχει περιγράψει το πρόβλημα σε βάθος και έχει καταθέσει σαφείς προτάσεις για τι πρέπει να γίνει στο μέλλον. (Το πλήρες κείμενο είναι διαθέσιμο στο https://government.gov.gr/wp-content/uploads/2019/02/independent_committee-compressed.pdf).Η έμφαση στην πρόληψη των δασικών πυρκαγιών αποτελεί κεντρικό άξονα των προτάσεων με στόχο να δημιουργηθούν ανθεκτικά τοπία στις δασικές πυρκαγιές τα οποία περιλαμβάνουν τόσο τις αγροδασικές εκτάσεις όσο και τις λεγόμενες ζώνες μίξης δασών-οικισμών. Σε αυτές τις τελευταίες επικεντρώνεται και το παρόν άρθρο.
Η δημιουργία οικιστικών περιοχών σε επαφή ή και μίξη με δασική βλάστηση, οι οποίες διεθνώς αποκαλούνται «ζώνες μίξης δασών-οικισμών» [wildland-urban interface areas (WUI)] αναγνωρίζεται διεθνώς ως ένας από τους κύριους λόγους της χειροτέρευσης του προβλήματος των δασικών πυρκαγιών, ιδιαίτερα όσον αφορά τις απαιτήσεις δασοπυρόσβεσης αλλά και το μέγεθος των προκαλούμενων καταστροφών. Αυτό ισχύει και στη χώρα μας όπου η ανάπτυξή τους ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 και επιταχύνθηκε από τη δεκαετία του 1980, ως αποτέλεσμα της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού των αστικών κέντρων. Η αύξηση αυτή οδήγησε σε μεγάλη ζήτηση για ποιοτική πρώτη κατοικία εκτός των αστικών κέντρων και για εξοχική κατοικία.
Τέτοιες κατοικίες, για μια σειρά λόγων που περιλαμβάνουν την έλλειψη δασολογίου και κτηματολογίου αλλά και πολλά νομικά «παράθυρα», δημιουργήθηκαν κατά κανόνα άναρχα και συχνά σε επαφή με δασική βλάστηση. Η τουριστική ανάπτυξη συνέβαλε περαιτέρω σε αυτή την κατεύθυνση. Έτσι δημιουργήθηκαν οι περιοχές WUI και σύντομα ξεκίνησαν οι πυρκαγιές σε αυτές. Πρώτη χαρακτηριστική τέτοια πυρκαγιά στη χώρα μας υπήρξε η πυρκαγιά που ξεκίνησε στη Νέα Ερυθραία στις 4 Αυγούστου 1981, έκαψε τμήματα της Κηφισιάς και έφτασε στο κτήμα Συγγρού στο Μαρούσι.
Η κατάσταση που έχει δημιουργηθεί με τα χρόνια όσον αφορά τις περιοχές WUI, έχει συμβάλλει σε σημαντικό βαθμό στη χειροτέρευση του προβλήματος των δασικών πυρκαγιών στη χώρα. Κάθε πυρκαγιά που φθάνει εκεί είναι δυνατό να θέσει κατοικίες και ανθρώπους σε κίνδυνο. Παράλληλα, η εγκατάλειψη πολλών χωριών κυρίως από τους νεότερους κατοίκους, έχει σαν αποτέλεσμα μειωμένη διαχείριση της βλάστησης γύρω από αυτά και δυνατότητα των πυρκαγιών να φθάσουν μέχρι τις κατοικίες, θέτοντας αυτές και του κατοίκους σε κίνδυνο.
Προφανώς, η μείωση του κινδύνου από πυρκαγιές στις περιοχές WUI πρέπει να αποτελεί μια από τις πρώτες προτεραιότητες του κράτους μας. Πρόκειται για ένα σύνθετο έργο, γεμάτο προκλήσεις, που άπτεται της νομοθεσίας, του έργου διάφορων φορέων του κράτους, φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και των ίδιων των πολιτών. Η πολυπλοκότητα αυτή και οι δυσκολίες που συνεπάγεται δεν είναι άγνωστο πρόβλημα. Το ζητούμενο όμως είναι η εξεύρεση λύσεων που θα οδηγήσουν σε μια ουσιαστική βελτίωση της κατάστασης.
Η καταστροφική πυρκαγιά στο Μάτι και οι προσπάθειες για λύσεις στη φάση της μεταπυρικής αποκατάστασης ανέδειξαν το πλήθος των περιορισμών και των συγκρουόμενων συμφερόντων. Από την όλη διαδικασία έγινε σαφές ότι μεταξύ νομοθεσίας, πολιτικού κόστους, προσωπικών συμφερόντων, αντιλήψεων ότι «από την καταστροφή προκύπτουν ευκαιρίες» κλπ., τα περιθώρια διορθωτικών κινήσεων είναι αρκετά περιορισμένα.
Ειδικότερα, η νομοθεσία που προστατεύει το δάσος, η πολεοδομική νομοθεσία, οι διαδικασίες έγκρισης έργων, εκταμίευσης πιστώσεων αλλά και απολογισμού όσον αφορά το αποτέλεσμα αναφέρονται συχνά ως τροχοπέδη των προσπαθειών για μείωση του κινδύνου σε περιοχές WUI και όχι μόνο. Είναι προφανές ότι υπάρχει ανάγκη προσεκτικού ελέγχου και διόρθωσης της νομοθεσίας και των διαδικασιών ώστε να μπορούν να ολοκληρωθούν εγκαίρως έργα και δράσεις με στόχο το ουσιαστικό αποτέλεσμα και όχι μόνο το τυπικά σύννομο της διαδικασίας.
Κλειδί ο προληπτικός σχεδιασμός
Ο βαθμός κινδύνου διαφέρει σημαντικά μεταξύ των διάφορων περιοχών WUI, αλλά και εντός της ίδιας περιοχής. Η βλάστηση, η τοπογραφία, η πολεοδομία, τα χαρακτηριστικά των κατοικιών, η προσέγγιση των κατοίκων, το ιστορικό των πυρκαγιών κλπ., επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό το επίπεδο του κινδύνου στον χώρο και τον χρόνο. Η διαχείριση της περιοχής ως προς τον κίνδυνο πυρκαγιάς απαιτεί έναν καλό προληπτικό σχεδιασμό ο οποίος θα βασίζεται σε μια εμπεριστατωμένη ανάλυση απειλής. Σε αυτή την ανάλυση συνδυάζονται στατιστική ανάλυση, Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, μοντέλα πρόβλεψης συμπεριφοράς πυρκαγιάς, αλλά και ποιοτική αξιολόγηση από έμπειρους ειδικούς. Από αυτήν μπορούν να προκύψουν, με σειρά προτεραιότητας, οι δράσεις που πρέπει να γίνουν αλλά και να αναγνωριστούν κρίσιμες καταστάσεις.
Για παράδειγμα, μπορεί να καθοριστούν οι καταστάσεις που επιβάλλουν εκκένωση όταν συνδυάζονται κάποιες προϋποθέσεις, ώστε να αποφεύγεται η άκριτη και συλλήβδην απομάκρυνση των κατοίκων κάθε φορά που εκδηλώνεται πυρκαγιά στην ευρύτερη περιοχή.
Με βάση ένα τέτοιο σχεδιασμό μπορούν να δρομολογηθούν με αντικειμενικό τρόπο και κατά σειρά προτεραιότητας διάφορες δράσεις και έργα πρόληψης. Παράδειγμα αποτελούν πολεοδομικές παρεμβάσεις για να θεραπευτούν κρίσιμες αδυναμίες που αναγνωρίστηκαν κατά τον προληπτικό σχεδιασμό (π.χ. διάνοιξη δρόμων όπου απαιτείται και είναι δυνατό, σηματοδότηση αδιέξοδων δρόμων, διαπλάτυνση σημείων στροφής και διασταυρώσεων για στροφή πυροσβεστικών οχημάτων (π/ο), διάνοιξη σημείων αναστροφής π/ο, διάνοιξη χώρων στάθμευσης, κλπ.). Επίσης, με βάση τον σχεδιασμό μπορούν να σχεδιαστούν επεμβάσεις διαχείρισης της καύσιμης ύλης γύρω από οικισμούς για μείωση της έντασης με την οποία μια πυρκαγιά θα φθάσει στον οικισμό (π.χ. περιμετρική ζώνη, καθαρισμοί υπορόφου βλάστησης στις πλευρές δρόμων), αλλά και να καθοδηγηθούν οι κάτοικοι για να μειώσουν την καύσιμη ύλη γύρω από τις κατοικίες τους, συγκροτημένα, υπό τις οδηγίες ειδικών.
Άλλες σημαντικές δράσεις πρόληψης είναι η ενημέρωση των κατοίκων για το πως να μην γίνουν εμπρηστές εξ’ αμελείας, για το πως πρέπει να ετοιμάσουν την κατοικία τους για το ενδεχόμενο να φθάσει πυρκαγιά στην κατοικία τους αλλά και για το πως πρέπει να αντιδράσουν σε περίπτωση πυρκαγιάς. Δύο επιπλέον βήματα, όσον αφορά τους κατοίκους, είναι να πεισθούν να βελτιώσουν, με τη βοήθεια ειδικών, την ανθεκτικότητα των κατοικιών τους στη φωτιά (π.χ. δομικά στοιχεία), αλλά και να σκεφθούν να συμβάλλουν ως εθελοντές στην πρόληψη των δασικών πυρκαγιών στην περιοχή τους.
Το σημαντικότερο στοιχείο της διαδικασίας του προληπτικού σχεδιασμού είναι η συμμετοχή όλων των συναφών φορέων σε αυτόν αλλά και η ενημέρωση όλων για τα αποτελέσματα. Αν δεν γνωρίζουν όλοι, φορείς αλλά και κάτοικοι, τι προβλέπεται να κάνουν εκ των προτέρων αλλά και όταν εμφανιστεί ο κίνδυνος, η εκπόνηση του σχεδιασμού χάνει πολύ μεγάλο μέρος της αξίας της.
*Ο Δρ. Γαβριήλ Ξανθόπουλος είναι δασολόγος εξειδικευμένος στις δασικές πυρκαγιές. Εργάζεται ως διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Μεσογειακών & Δασικών Οικοσυστημάτων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού “ΔΗΜΗΤΡΑ”.
