Ίσως έχετε αναρωτηθεί αν για να πετύχει κανείς στις επιχειρήσεις ή σε συγκεκριμένους κοινωνικούς κύκλους πρέπει να είναι πονηρός, χειριστικός και αδίστακτος. Η ποπ κουλτούρα, άλλωστε, εδώ και δεκαετίες έχει εξιδανικεύσει χαρακτήρες που κατέκτησαν εξουσία μέσω ιδιοτελών ελιγμών.
Ο Σαίξπηρ βρίθει τέτοιων μορφών. Ο Γκόρντον Γκέκο της Wall Street χάρισε στον Μάικλ Ντάγκλας ένα Όσκαρ. Ο Λόγκαν Ρόι στο Succession έστρεψε τα ίδια του τα παιδιά το ένα εναντίον του άλλου για να ξεχωρίσει ποιοι ήταν «σοβαροί άνθρωποι».
Στην οθόνη τους λατρεύουμε: είναι χαρισματικοί, πολύχρωμοι, γεννούν δράμα. Στην πραγματική ζωή, όμως, γνωρίζουμε καλά πώς είναι αυτοί οι άνθρωποι. Πρόκειται για τις λεγόμενες μακιαβελικές προσωπικότητες, έναν όρο που αντλεί το όνομά του από τον διπλωμάτη της Αναγέννησης Νικολό Μακιαβέλι. Κυνικοί, εκμεταλλευτικοί και διπρόσωποι, επιδιώκουν αδιάκοπα τους στόχους τους χωρίς συναισθηματισμούς.
Κι όμως, συχνά τους βλέπουμε να ανεβαίνουν στην εταιρική ιεραρχία ή να αποκτούν δύναμη σε πολιτικούς και κοινωνικούς κύκλους, ακόμη και όταν όλοι γνωρίζουν τι πραγματικά είναι.
Οι μακιαβελικοί στην κορυφή των επιχειρήσεων
«Βλέπουμε πολλά μακιαβελικά άτομα στον πληθυσμό των στελεχών», λέει ο Oleg Petrenko, PhD, αναπληρωτής καθηγητής management και διεθνών επιχειρήσεων στο Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα. Σε πρόσφατη μελέτη του, που δημοσιεύτηκε στο Journal of Applied Psychology, ο ίδιος και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι οι διευθύνοντες σύμβουλοι που επιδεικνύουν μακιαβελισμό αμείβονται περισσότερο από άλλα κορυφαία στελέχη.
Το ερώτημα είναι αναπόφευκτο: πώς γίνεται αυτή η συμπεριφορά να ανταμείβεται;
Η επιστροφή της έρευνας στον Μακιαβελισμό
Οι επιστήμονες της ψυχολογίας και των επιχειρήσεων θέτουν εδώ και χρόνια το ίδιο ερώτημα. Η έρευνα για τον μακιαβελισμό γνώρισε άνθηση τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 και αναζωπυρώθηκε πριν από περίπου 20 χρόνια.
Ο Jason Dahling, PhD, καθηγητής βιομηχανικής και οργανωσιακής ψυχολογίας στο Κολλέγιο του Νιου Τζέρσεϊ, θυμάται πώς βρέθηκε τυχαία αντιμέτωπος με το φαινόμενο. Αρχικά τον τράβηξε η φαινομενικά αμφισβητήσιμη συμπεριφορά όσων ανεβαίνουν στην κορυφή. Στην πορεία, όμως, έγινε σαφές ότι οι μακιαβελικοί έχουν συγκεκριμένα, επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά και δεν είναι όλα όπως φαίνονται.
Ο μύθος της κυνικής ιδιοφυΐας
Κεντρικό στοιχείο του μακιαβελισμού είναι ο κυνισμός: η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι καθοδηγούνται αποκλειστικά από το προσωπικό τους συμφέρον και δεν είναι άξιοι εμπιστοσύνης. Αυτή η δυσπιστία γεννά αίσθημα ευαλωτότητας και ανοίγει τον δρόμο για ανήθικες πρακτικές, παραβίαση κανόνων, διάδοση φημών ή και χειρότερα.
«Δεν αισθάνονται καμία ανάγκη να ακολουθούν τους συμβατικούς κανόνες ηθικής, γιατί πιστεύουν ότι η προβλεψιμότητα θα τους καταστήσει ευάλωτους στην εκμετάλλευση», εξηγεί ο Dahling.
Σε πολλούς παρατηρητές, αυτή η κυνική στάση φαντάζει ελκυστική. Εκλαμβάνεται ως ένδειξη ευφυΐας ή ακόμη και χαρίσματος. Ο Dahling το αποκαλεί «ψευδαίσθηση της κυνικής ιδιοφυΐας».
Στην πραγματικότητα, έρευνα σε περίπου 200.000 άτομα από 30 χώρες δείχνει ότι οι κυνικοί άνθρωποι αποδίδουν χειρότερα σε τεστ γνωστικής ικανότητας και ακαδημαϊκής επάρκειας σε σχέση με τους πιο έμπιστους συνομηλίκους τους. Οι ίδιοι, συχνά, γνωρίζουν ότι δεν είναι τόσο έξυπνοι όσο παρουσιάζονται και ο μακιαβελισμός λειτουργεί ως αντισταθμιστικός μηχανισμός.
Γιατί μπερδεύουμε τον σκεπτικισμό με την εξυπνάδα
Οι ερευνητές έχουν αρκετές εξηγήσεις. Ο κυνισμός μπορεί να μοιάζει με απόδειξη «σοφίας ζωής». Από εξελικτική σκοπιά, η αυτοπροστασία εκλαμβάνεται ως στρατηγική επιβίωσης. Παράλληλα, ο πολιτισμός (από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους μέχρι τις σύγχρονες τηλεοπτικές σειρές) συχνά απεικονίζει τους μακιαβελικούς ως πανέξυπνους και πονηρούς: από τη Cersei Lannister του Game of Thrones μέχρι τον Walter White του Breaking Bad.
Στην πράξη, οι μακιαβελικοί είναι όντως επιδέξιοι στο «παιχνίδι» της προόδου. Ξέρουν να διαπραγματεύονται και να πείθουν τους άλλους να εργαστούν προς όφελός τους. Όπως ο Τομ Σόγιερ που δεν χρειάστηκε ποτέ να βάψει ο ίδιος τον φράχτη.
«Η ικανότητά τους να επηρεάζουν τα ενδιαφερόμενα μέρη και να κερδίζουν σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις είναι πραγματικά ένα δυνατό σημείο», αναφέρει ο Petrenko.
Η εμπιστοσύνη σας ως εργαλείο χειραγώγησης
Παρότι οι ίδιοι δεν εμπιστεύονται κανέναν, οι μακιαβελικοί ξέρουν να εκμεταλλεύονται την εμπιστοσύνη των άλλων. «Οι άνθρωποι, γενικά, λειτουργούμε σε ένα προεπιλεγμένο πλαίσιο εμπιστοσύνης», σημειώνει ο Daniel Jones, PhD, αναπληρωτής καθηγητής διοίκησης στο Πανεπιστήμιο της Νεβάδα στο Ρίνο. Η θεωρία αυτή, γνωστή ως «προεπιλεγμένη αλήθεια», είναι θεμέλιο της κοινωνικής συνοχής.
Ο μακιαβελικός, όμως, μιμείται την εμπιστοσύνη χωρίς να τη νιώθει. «Θα κάνει τους ανθρώπους να ανοιχτούν, αλλά σπάνια θα ανταποδώσει ή θα το κάνει μόνο για να αποσπάσει περισσότερες πληροφορίες», αναφέρει ο Jones.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύουν αυτή τη «διαχείριση εντυπώσεων», προσφέροντας μια τεχνητά κολακευτική εικόνα. «Έχουμε δώσει στους μακιαβελικούς περισσότερα εργαλεία χειραγώγησης», σημειώνει.
Χαρισματικοί στην αρχή, αποκαλυπτικοί στη συνέχεια
Στην αρχή, οι μακιαβελικοί συχνά φαίνονται σίγουροι, δυναμικοί και χαρισματικοί, ιδίως σε βραχυπρόθεσμες, συναλλακτικές σχέσεις. Όμως η πρόσοψη αυτή δεν αντέχει στον χρόνο. «Όσο περισσότερο χρόνο περνά κανείς κοντά τους, τόσο πιο γρήγορα ραγίζει το προσωπείο», αποκαλύπτει ο Dahling.
Όσοι ανεβαίνουν γρήγορα, αλλάζουν συχνά περιβάλλον (κάθε έξι έως 18 μήνες) ώστε να μην αντιμετωπίζουν τις συνέπειες. Ωστόσο, όσο ανεβαίνουν, τόσο αυξάνονται και εκείνοι που περιμένουν την πτώση τους, καθώς δεν έχουν χτίσει καμία καλή θέληση.
Πότε φτάνουν πραγματικά ψηλά
Σύμφωνα με τον Gerhard Blickle, PhD, επικεφαλής ψυχολογίας εργασίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης, μόνο οι μακιαβελικοί που αναπτύσσουν πολιτικές δεξιότητες και θετική φήμη καταφέρνουν να φτάσουν ψηλά. «Ο τέλειος μακιαβελικός επιδεικνύει φαινομενική ειλικρίνεια και οι άλλοι τον πιστεύουν», αναφέρει.
Κακοί ηγέτες, κακές συνέπειες
Παρά την εικόνα ισχύος, οι μακιαβελικοί συχνά αποδεικνύονται αναποτελεσματικοί ηγέτες. Έρευνες δείχνουν ότι υστερούν τόσο σε αντικειμενικά όσο και σε υποκειμενικά μέτρα απόδοσης.
Ένας λόγος είναι ότι οι δεξιότητες που τους έφεραν στην κορυφή δεν μεταφράζονται απαραίτητα σε ικανή διοίκηση. «Υπό πίεση, τείνουν να υπερβολικοποιούν αυτές τις συμπεριφορές», λέει ο Petrenko.
Ευδοκιμούν κυρίως σε περιβάλλοντα με ασαφείς κανόνες, χαλαρή εποπτεία και έμφαση αποκλειστικά στα αποτελέσματα, όχι στα μέσα, εξηγεί ο Dahling.
Οι έμφυλοι ρόλοι παίζουν επίσης ρόλο: η ίδια επιθετική συμπεριφορά τιμωρείται συχνότερα όταν προέρχεται από γυναίκες.
Το τίμημα στην υγεία και στις σχέσεις
Το να είσαι «κακός» δεν βλάπτει μόνο τους άλλους, αλλά και τον ίδιο τον μακιαβελικό. Υψηλότερα επίπεδα άγχους, παχυσαρκία, στεφανιαία νόσος, άνοια και αυξημένη θνησιμότητα συνδέονται με τον κυνισμό, σημειώνει ο Blickle. Οι κοινωνικές σχέσεις διαλύονται, η υποστήριξη μειώνεται και οι συγκρούσεις αυξάνονται.
«Αυτοί δεν είναι ευτυχισμένοι, αλλά καλά προσαρμοσμένοι άνθρωποι», συνοψίζει ο Dahling.
Πώς διαμορφώνονται οι μακιαβελικοί
Η έρευνα δείχνει ότι ο μακιαβελισμός είναι αποτέλεσμα γενετικών παραγόντων και αρνητικών εμπειριών ζωής. Ο ίδιος ο Μακιαβέλι έζησε σε εποχή πολιτικής αστάθειας και βίας, συνθήκες που ενισχύουν τέτοιες πεποιθήσεις.
Στη σύγχρονη κοινωνία, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι κοινωνικές συγκρίσεις και ο έντονος ανταγωνισμός ενδέχεται να καλλιεργούν μεγαλύτερο κυνισμό, ακόμη και στα παιδιά, λέει ο Jones. Όταν δεν υπάρχουν συνέπειες και η ανταμοιβή φαίνεται να υπερτερεί του κινδύνου, η αποκλίνουσα συμπεριφορά ενισχύεται.
Μπορεί ο Μακιαβελισμός να χρησιμοποιηθεί για καλό;
Η ιστορία δείχνει πως ναι. Ο Φράνκλιν Ντελάνο Ρούσβελτ συχνά αναφέρεται ως μακιαβελικός ηγέτης που αξιοποίησε πολιτικές δεξιότητες για να βοηθήσει τους Συμμάχους στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και να αναζωογονήσει την αμερικανική οικονομία.
«Ο μακιαβελισμός δεν είναι καθολικά τοξικός», σημειώνει ο Jones. Όταν το προσωπικό συμφέρον ευθυγραμμίζεται με το κοινωνικό, τα αποτελέσματα μπορεί να είναι θετικά. Όταν όχι, «έχεις κάνει μια συμφωνία με τον διάβολο».
Πώς να τους αντιμετωπίσετε
Ο Jones συμβουλεύει: «Σκεφτείτε το σαν μια παρτίδα σκακιού, όχι σαν προσωπική σχέση». Αν χρειάζεστε τη δουλειά, μείνετε προσωρινά, αλλά σχεδιάστε τη διαφυγή σας. Μην προσπαθήσετε να τους νικήσετε στο παιχνίδι της εξαπάτησης.
Ορίστε την «τιμή» σας: υπολογίστε το πραγματικό κόστος στην ψυχική υγεία, τον χρόνο και τη ζωή σας. Αν δεν πληρώνεστε αρκετά για να αξίζει, φύγετε.
Τέλος, κάντε αυτό που οι μακιαβελικοί δεν κάνουν: χτίστε αυθεντικές, συνεργατικές σχέσεις. Θέστε κανόνες, κάντε τις επιβλαβείς συμπεριφορές ορατές. «Όταν το κοινωνικό κόστος αυξάνεται, μειώνουν τη συμπεριφορά τους», εξηγεί ο Dahling.
Όπως το θέτει ο Blickle: «Κάντε σαφές ότι είναι προς όφελός τους να συνεργαστούν μαζί σας».
