Μια από τις πιο τολμηρές και καίριες επιθέσεις που έχει δεχθεί το Ιράν τα τελευταία χρόνια δεν ήρθε όχι από τα χερσαία σύνορά του, αλλά απευθείας από τον αέρα: η ισραηλινή επιχείρηση «Rising Lion» προκάλεσε σοβαρό στρατιωτικό και ψυχολογικό πλήγμα στην Τεχεράνη.

Οι σκηνές που εκτυλίχθηκαν θύμιζαν περισσότερο εμπόλεμη ζώνη παρά πρωτεύουσα: κατοικίες εγκαταλείφθηκαν, δρόμοι γέμισαν με οχήματα φυγής, καταστήματα κατέβασαν ρολά και στην ατμόσφαιρα επικρατούσε φόβος. Από την πλευρά του ο Αμερικανός πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ, επανερχόμενος στη σκληρή ρητορική, κάλεσε ανοικτά την ιρανική ηγεσία να εγκαταλείψει την πρωτεύουσα, ενώ η διεθνής κοινότητα παρακολουθούσε με αυξανόμενη ανησυχία την κλιμάκωση. Παρά το σοκ και την ασυνήθιστη δημόσια ταπείνωση, ωστόσο, όπως επισημαίνει σχετική ανάλυση του περιοδικού Economist, δεν είναι αυτονόητο πως το καθεστώς βρίσκεται τελικα σε φάση άμεσης κατάρρευσης. Αντιθέτως, η ιστορία του Ιράν είναι γεμάτη από κρίσεις που όχι μόνο δεν το αποδυνάμωσαν οριστικά, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις ενίσχυσαν τη συσπείρωση του πληθυσμού γύρω από τους ηγέτες του.

Εσωτερικές αδυναμίες, αλλά και βαθιά ριζωμένη σταθερότητα

Σύμφωνα με το δημοσίευμα, η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, όσο και αν φαντάζει απομονωμένη, απονομιμοποιημένη και διαβρωμένη από εσωτερικές αντιφάσεις, έχει επιδείξει εντυπωσιακή ανθεκτικότητα. Παρά τις κατηγορίες για διαφθορά, αυταρχισμό και καταστολή των πολιτικών δικαιωμάτων, η εξουσία των αγιατολάχ διατηρεί κρίσιμα ερείσματα, ιδίως μέσα από την επίκληση της σιιτικής θρησκευτικής παράδοσης, της αντίστασης στον ξένο εχθρό και του αφηγήματος της μαρτυρίας.

Η επίθεση του Ισραήλ άγγιξε ευαίσθητες «χορδές». Η απώλεια ανώτατων στρατιωτικών στελεχών και η έκθεσή τους σε διεθνή χλεύη —με εικόνες στα social media να τους σατιρίζουν με emoji ψημένου κρέατος— δημιούργησαν μια εικόνα παρακμής. Κι όμως, μέσα σε λιγότερο από ένα 24ωρο, η ηγεσία του καθεστώτος αναδιοργανώθηκε και απάντησε με ομοβροντία πυραυλικών επιθέσεων, επιδιώκοντας να ανακτήσει το στρατηγικό έδαφος και να επαναφέρει την εσωτερική ισορροπία.

Η επιχειρηματολογία ότι το καθεστώς μπορεί να πέσει από τα μέσα, λόγω της κοινωνικής αγανάκτησης ή ενός πραξικοπήματος εκ των έσω, συναντά σοβαρά εμπόδια. Παρά τη δυσαρέσκεια μεγάλου μέρους της νεολαίας —ιδίως μετά το τραγικό περιστατικό του 2020, όταν η ιρανική αεροπορία κατέρριψε κατά λάθος επιβατικό αεροσκάφος—, η κοινωνία δεν φαίνεται να έχει ενιαία ηγεσία, πολιτικό όραμα ή ικανότητα για συντονισμένη δράση. Ακόμα και οι μεγάλες διαδηλώσεις των τελευταίων ετών, όπως εκείνες του 2022 και του 2023, κατεστάλησαν με σιδηρά πυγμή.

Το ρίσκο της αποσταθεροποίησης: Εμφύλιος ή μετάβαση;

Αναλυτές εκτιμούν πως ο πρωθυπουργός του Ισραήλ, Μπενιαμίν Νετανιάχου, ακολουθεί μια δοκιμασμένη στρατηγική: πρώτα στρατιωτική αποδυνάμωση, έπειτα εσωτερική αποσταθεροποίηση, με απώτερο στόχο την πολιτική αλλαγή. Όμως το Ιράν δεν είναι ούτε Λίβανος ούτε Συρία. Εδώ, το ενδεχόμενο κατάρρευσης ίσως δεν σηματοδοτήσει την ελπίδα για δημοκρατική αναγέννηση, αλλά αντίθετα να ανοίξει την πόρτα σε ένα αιματηρό εμφυλιακό σενάριο.

Η ιρανική κοινωνία δεν είναι ομοιογενής. Υπάρχουν εθνοτικές μειονότητες όπως οι Κούρδοι και οι Αζέροι, σκληροπυρηνικά στοιχεία στο εσωτερικό της κυβέρνησης, αλλά και μεταρρυθμιστές που βλέπουν ευκαιρίες για αλλαγή. Η έλλειψη σαφούς διαδόχου και οργανωμένης αντιπολίτευσης καθιστά κάθε πολιτικό κενό εξαιρετικά επικίνδυνο. Η Συρία και το Ιράκ αποτελούν ζωντανά παραδείγματα του τι μπορεί να ακολουθήσει σε περίπτωση κατάρρευσης χωρίς σχεδιασμό.

Ο ανώτατος ηγέτης, αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, επιχειρεί να ελέγξει τις εξελίξεις, προωθώντας ως μεταβατική φιγούρα τον σχετικά μετριοπαθή πρόεδρο Πεζεσκιάν και προετοιμάζοντας τον γιο του, Μοτζτάμπα Χαμενεΐ, για τη διαδοχή. Ορισμένοι αναλυτές μιλούν για μια “ιρανική εκδοχή του Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν”, εννοώντας ότι η διαδοχή ενδέχεται να φέρει περισσότερη συγκέντρωση εξουσίας και αυταρχισμό, αντί για δημοκρατική εξέλιξη.

Ταυτόχρονα, η κυβέρνηση προσπαθεί να περιορίσει τη διάχυση του πανικού: μειώνει την πρόσβαση στο διαδίκτυο, επιβάλει δελτία σε καύσιμα και διακινεί χάρτες εκκένωσης μέσω καναλιών που ελέγχει. Η προοπτική ενός εμφυλίου ή ακόμη και ενός ανεξέλεγκτου πυρηνικού προγράμματος σε μια ασταθή χώρα τρομάζει όχι μόνο τους Ιρανούς, αλλά και τις γειτονικές χώρες.