Ο Κώστας Λαγουβάρδος και οι συνάδελφοί του στο Αστεροσκοπείο της Πεντέλης, με την πανοραμική θέα προς την Αθήνα, θεωρούνται ειδικοί στις δασικές πυρκαγιές. Έχουν αφιερώσει δεκαετίες στην έρευνα για τη σχέση μεταξύ μετεωρολογικών συνθηκών και φονικών πυρκαγιών, ενώ προσπαθούν να προβλέψουν πότε και πού μπορεί να εκδηλωθούν τέτοιες καταστροφές.
Ωστόσο, ακόμα και αυτοί αιφνιδιάστηκαν από την πυρκαγιά που έφτασε στις πόρτες τους τον Αύγουστο του περασμένου έτους. «Ήταν ειρωνικό», δηλώνει ο Λαγουβάρδος, διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Περιβαλλοντικής Έρευνας και Βιώσιμης Ανάπτυξης του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Όπως αναφέρουν οι Financial Times ο χώρος του Αστεροσκοπείου στην Πεντέλη, όπου φιλοξενείται και το ιστορικό τηλεσκόπιο Newall, παραλίγο να παραδοθεί στις φλόγες από πυρκαγιά που εξαπλώθηκε από το γειτονικό Πεντελικό όρος. Οι φλόγες πλησίασαν μόλις λίγα μέτρα από τον πύργο της Αστρονομίας και άλλα κτίρια, ενώ ελικόπτερα έριχναν νερό από αέρος και πυροσβέστες έδιναν μάχη στο έδαφος για να σώσουν τον επιστημονικό χώρο. Τα κτίρια του Αστεροσκοπείου σώθηκαν, όχι όμως και οι γειτονικές κατοικίες, ενώ ένας άνθρωπος έχασε τη ζωή του και πολλές κατασκευές υπέστησαν ζημιές.
Το γεγονός πως μια πυρκαγιά πλησίασε τόσο κοντά στον τόπο όπου οι επιστήμονες μελετούν αυτό ακριβώς το φαινόμενο, υπογραμμίζει τις τεράστιες προκλήσεις για τις πόλεις του κόσμου, καθώς τα ακραία καιρικά φαινόμενα εντείνονται. Οι πυρκαγιές όχι μόνο γίνονται πιο συχνές, αλλά είναι και δύσκολο να προβλεφθούν, ενώ επεκτείνονται όλο και πιο κοντά σε πυκνοκατοικημένες περιοχές. Μόλις την περασμένη εβδομάδα, ο πρωθυπουργός του Ισραήλ, Μπενιαμίν Νετανιάχου, προειδοποίησε ότι οι πυρκαγιές στη χώρα κινδυνεύουν να φτάσουν μέχρι την Ιερουσαλήμ.
«Η φωτιά ήταν σοκ για πολλούς ανθρώπους», λέει ο Λαγουβάρδος. Αν και η Αττική έχει υποστεί πολλές πυρκαγιές τα τελευταία χρόνια λόγω των ακραίων θερμοκρασιών, «ήταν η πρώτη φορά που [μια πυρκαγιά] ήταν τόσο κοντά στην πόλη».
Η Αθήνα, με πληθυσμό 3,6 εκατομμυρίων, τελικά απέφυγε την καταστροφή, αλλά οριακά. «Αυτό που έλειπε ήταν το στοιχείο του ανέμου», λέει ο Τόμας Σμιθ, αναπληρωτής καθηγητής περιβαλλοντικής γεωγραφίας στο London School of Economics, τονίζοντας έναν καθοριστικό παράγοντα που μπορεί να μετατρέψει μια πυρκαγιά από διαχειρίσιμη σε καταστροφική.
Και άλλες πόλεις όπως το Ντάλας, η Λισαβόνα, το Σίδνεϊ και το Κέιπ Τάουν, η Αθήνα είναι, κατά τους επιστήμονες, μια «εύκολη λεία». Το κλίμα και οι γεωγραφικές συνθήκες την καθιστούν ευάλωτη στις κλιματικές καταστροφές, από πυρκαγιές όπως στο Λος Άντζελες τον Ιανουάριο, έως πλημμύρες όπως στη Βαλένθια το προηγούμενο έτος.
Αυτές οι «εύκολες λείες» μέχρι στιγμής στάθηκαν τυχερές, εξηγεί η καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Tufts και ειδική σε θέματα κλιματικού κινδύνου, Έριν Κόφλαν ντε Πέρεζ. Όμως, οι πιθανότητες είναι εναντίον τους. Με το 2025 να προβλέπεται ως ένα από τα θερμότερα έτη, οι επιστήμονες προειδοποιούν για αυξανόμενο κίνδυνο από κλιματικές καταστροφές.
Η κλιματική αλλαγή αυξάνει τη θερμοκρασία και, συνεπώς, την ένταση των πυρκαγιών, αλλά και των πλημμυρών, λόγω της μεγαλύτερης υγρασίας που συγκρατεί ο θερμός αέρας. Έρευνα δείχνει ότι οι συνθήκες που πυροδότησαν τις πυρκαγιές στο Λος Άντζελες ήταν κατά 35% πιο πιθανές εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής.
Για την Αθήνα, μοντέλα του Χρήστου Γιαννακόπουλου από το ΕΑΑ δείχνουν πως, αν συνεχιστεί το σημερινό σενάριο εκπομπών, η πόλη θα έχει έως και 40 περισσότερες ημέρες με θερμοκρασίες άνω των 35°C έως το 2050 σε σύγκριση με την περίοδο 1981–2000.
Οι επιστήμονες προσπαθούν να εντοπίσουν ποιες πόλεις κινδυνεύουν περισσότερο από πλημμύρες, πυρκαγιές και θερμικά κύματα, ένα ερώτημα που απασχολεί και τις ασφαλιστικές εταιρείες. Ο καθηγητής πυρκαγιών στο Imperial College London, Γκιγιέρμο Ράιν, δηλώνει: «Σε παγκόσμιο επίπεδο, τέτοια φαινόμενα γίνονται πιο πιθανά. Δεν ξέρουμε πού θα γίνει, αλλά κάποια μεγάλη κοινότητα θα καταστραφεί από πυρκαγιά τον επόμενο χρόνο».
Ο Λαγουβάρδος δείχνει ένα βουνό στον ορίζοντα: «Νομίζω ότι αυτό θα είναι το επόμενο», λέει, αναφερόμενος στον Υμηττό, που καλύπτεται από πευκοδάση και φιλοξενεί ιστορικά μοναστήρια. Προσομοιώσεις, υπό την επίβλεψη του Θεόδωρου Γιανναρού, δείχνουν ότι αν ξεκινήσει πυρκαγιά στις βόρειες πλαγιές και φυσούν ισχυροί άνεμοι, η φωτιά θα κινηθεί ταχύτατα προς την πόλη και το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η περιοχή της Αθήνας έχει το «τέλειο μείγμα» στοιχείων για καταστροφική πυρκαγιά: καύσιμη ύλη, πηγή ανάφλεξης και καιρικές συνθήκες, όπως λέει ο Τζο ΜακΝόρτον από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Μεσοπρόθεσμων Μετεωρολογικών Προβλέψεων.
Η αστική εξάπλωση επιδεινώνει την κατάσταση. Από τη δεκαετία του 1950, η ανάπτυξη επεκτείνεται προς τα βουνά και τις ακτές, δημιουργώντας ζώνες επαφής πόλης-φύσης, οι οποίες καλύπτουν μόνο το 4,7% της γης αλλά φιλοξενούν 3,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Στην Ευρώπη, αντιπροσωπεύουν το 15% της ηπείρου.
Η κλιματική αστάθεια καθιστά τις εκτάσεις αυτές πιο εύφλεκτες. Στο Λος Άντζελες, περίοδοι βροχοπτώσεων δημιούργησαν βλάστηση, η οποία ξηράνθηκε από παρατεταμένη ξηρασία και μετέτρεψε την περιοχή σε προσάναμμα. Οι φωτιές κατέκαψαν 55.000 στρέμματα, σκότωσαν 30 ανθρώπους και κατέστρεψαν πάνω από 16.000 κτίρια.
Αντίστοιχο σενάριο μπορεί να συμβεί και στην Αθήνα, με ξηρή βλάστηση και απουσία πυροσβεστικών ζωνών. Οι ισχυροί άνεμοι, όπως τα μελτέμια, εντείνουν τον κίνδυνο. Το 2018, φωτιά από την Πεντέλη μέχρι το Μάτι σκότωσε 103 ανθρώπους. Το 2023, οι πυρκαγιές στη Χαβάη, με ισχυρούς ανέμους, προκάλεσαν τουλάχιστον 102 θανάτους.
Οι πυρκαγιές έχουν και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Καταστρέφουν τη βλάστηση, μειώνουν τη διαπερατότητα του εδάφους και αυξάνουν τις πλημμύρες. Ο Μιχάλης Διακάκης του ΕΚΠΑ εξηγεί ότι ο κίνδυνος πλημμύρας διαρκεί έως και δέκα χρόνια μετά από μια πυρκαγιά.
Στο Αστεροσκοπείο της Πεντέλης έχουν τοποθετηθεί κορμοί δέντρων σε επίπεδα για την αποτροπή κατολισθήσεων. «Η ταχεία αστικοποίηση της Αθήνας έχει καλύψει ρέματα και ποτάμια, μειώνοντας την ικανότητα απορρόφησης του νερού», λέει ο Φιράς Σάλεχ της Moody’s.
Άλλες πόλεις, όπως η Νέα Υόρκη και περιοχές της Νότιας Καρολίνας, αντιμετωπίζουν παρόμοιους κινδύνους. Το Ντάλας είναι ευάλωτο σε ξαφνικές πλημμύρες λόγω αστικής ανάπτυξης με τσιμέντο. Το 2022, καταρρακτώδης βροχή προκάλεσε πλημμύρες σε χιλιάδες κατοικίες.
Οι κλιματικές καταστροφές έχουν και οικονομικές επιπτώσεις, επηρεάζοντας τον τουρισμό. «Η οικονομική ανάπτυξη εξαρτάται από τις ακραίες καταστροφές», λέει ο Διακάκης.
Η αντιμετώπιση αυτών των κινδύνων ανεβαίνει στην ατζέντα. Η Κάσι Σάδερλαντ από το δίκτυο C40 Cities δηλώνει πως οι πόλεις αρχίζουν να σχεδιάζονται για να αντεπεξέλθουν στα ακραία καιρικά φαινόμενα.
Ο καθηγητής Ράιν ανησυχεί περισσότερο για πόλεις όπως το Λονδίνο, όπου δεν υπάρχει εμπειρία διαχείρισης πυρκαγιών. Μοντέλα όπως ο καναδικός δείκτης πυρομετεωρολογίας χρησιμοποιούνται διεθνώς για πρόβλεψη κινδύνων.
Η Moody’s έχει δημιουργήσει μοντέλα που δείχνουν ότι η Αθήνα θα καταστεί πιο ευάλωτη στη ζέστη και τις πυρκαγιές. Αν και οι κατασκευές από σκυρόδεμα στην Ελλάδα προσφέρουν προστασία από τις αστικές πυρκαγιές, σε χώρες με ξύλινες κατασκευές, όπως η Γερμανία και η Αυστραλία, ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος.
Στην Αθήνα, σύμφωνα με τον αντιδήμαρχο Νίκο Χρυσόγελο, λαμβάνονται μέτρα για καταγραφή δεδομένων και εφαρμογή λύσεων για τη θερμότητα και τις πλημμύρες, σε συνεργασία με άλλους δήμους. «Καθυστερήσαμε, άρα πρέπει να τρέξουμε. Δεν έχουμε άλλη επιλογή».
Ωστόσο, πολλοί θεωρούν ότι η πόλη δεν είναι έτοιμη. «Η Αθήνα δεν είναι προετοιμασμένη», δηλώνει ο Διακάκης, καθηγητής Γεωγραφίας και Κλιματολογίας, επισημαίνοντας πως δυσκολεύεται να διαχειριστεί ακόμα και μέτριες πλημμύρες ή πυρκαγιές.
Καθώς ξεκινά η αντιπυρική περίοδος, η Ελλάδα βρίσκεται σε ύψιστο συναγερμό. Ο υπουργός Πολιτικής Προστασίας και Κλιματικής Κρίσης, Γιάννης Κεφαλογιάννης, ανακοίνωσε την κινητοποίηση 18.000 πυροσβεστών και 80 drones για επιτήρηση. «Μην ξεγελαστούμε από τις ηπιότερες φετινές συνθήκες. Τα άσχημα σενάρια είναι μπροστά μας», δήλωσε.
