Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί, στο βάθος των αιώνων, οι επαναστατικές σημαίες περιορίζονται σχεδόν πάντα σε τρία μονάχα χρώματα; Γιατί σε κάθε μεγάλη επανάσταση, από τη Γαλλική και την Αμερικανική μέχρι την Παρισινή Κομμούνα και τα λατινοαμερικάνικα κινήματα, κυριαρχεί το κόκκινο, το μαύρο ή το μπλε; Η επιλογή δεν είναι τυχαία. Κάθε απόχρωση κουβαλά ιστορικές μνήμες, διασπείρει πολιτικές ιδέες και εκπέμπει μηνύματα. Από τις πλατείες της γαλλικής πρωτεύουσας του 18ου και του 19ου αιώνα μέχρι τους δρόμους της Ρωσίας και της Λατινικής Αμερικής, οι σημαίες αυτές δεν ήταν απλώς πανιά που ανέμιζαν. Ήταν σύμβολα αντίστασης, ενότητας και ελευθερίας, που ενέπνεαν τα πλήθη καθοδηγώντας τα στον αγώνα για αλλαγή.
Όπως αναφέρουν σε κοινό τους κείμενο οι πανεπιστημιακοί καθηγητές, Felix Chartreux, Mathilde Larrere και Eugenia Palieraki, υπό τον τίτλο «Κραδαίνοντας την επανάσταση», που φιλοξενείται στο βιβλίο «Επαναστάσεις – Λαοί που γράφουν Ιστορία» (εκδόσεις Διόπτρα), κάθε χρώμα έχει τον δικό του συμβολισμό: το κόκκινο ως σύμβολο επανάστασης και λαϊκού αγώνα, το μαύρο ως έκφραση αναρχίας και πένθους για τους νεκρούς των αγώνων, και το μπλε ως χρώμα της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της πολιτικής ενότητας. Στην πράξη, αυτά τα χρώματα επανεμφανίζονται ξανά και ξανά σε διάφορες κοινωνικοπολιτικές εξεγέρσεις.
«Στις επαναστάσεις, οι σημαίες είναι πολιτικά εμβλήματα και συμβολίζουν ιδέες, κόμματα, προγράμματα. Συχνά, η σημαία κοσμείται με συνθήματα, με σύμβολα που υπερτονίζουν το νόημα των χρωμάτων και ενίοτε το αλλάζουν. Ως εκ τούτου, οι σημαίες έχουν μια ιστορία που, από τη μια επανάσταση στην άλλη, τις φορτίζει με μνήμες και αναφορές», διαβάζουμε.
Η τρικολόρ κονκάρδα
Τα τρία γαλλικά χρώματα (το μπλε και το κόκκινο του Παρισιού που περιστοιχίζουν το λευκό του βασιλείου) συνενώθηκαν αρχικά για να σχηματίσουν την κονκάρδα της εθνοφυλακής του κράτους, τον Ιούλιο του 1789. Δεν άργησαν όμως να γίνουν πολύ γρήγορα τα χρώματα των επαναστατών πατριωτών που θα ανέτρεπαν τη μοναρχία, κοσμώντας τις σημαίες τους, άλλοτε με οριζόντιες κι άλλοτε με κάθετες λωρίδες. Εν συνεχεία, προπορεύτηκαν ως λάβαρα των γαλλικών στρατευμάτων, διαδίδοντας το πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης στην Ευρώπη και παρακινώντας τις αδελφές δημοκρατίες να αποκτήσουν παρόμοιες τρίχρωμες σημαίες.
Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, τα έθνη που ξεσηκώνονται ενάντια στους παραδοσιακούς μονάρχες σηκώνουν στις επαναστάσεις τους αυτές τις εθνικές σημαίες. Στη Γαλλία, το 1815, όταν παλινορθώνεται η μοναρχία, η σημαία του επαναστατικού έθνους αντικαθίσταται με μια λευκή, που συνδέεται εφεξής σαφώς με τον βασιλιά (σ.σ. πριν από τη Γαλλική Επανάσταση, η λευκή σημαία ήταν εκείνη του βασιλείου της Γαλλίας και όχι του βασιλιά).
Τα τρία χρώματα ανακτούν τότε μια ανατρεπτική νεότητα, σύμφωνα με τους πανεπιστημιακούς καθηγητές. Η τρίχρωμη σημαία κραδαίνεται από τους Παριζιάνους τον Ιούλιο του 1830 εναντίον του βασιλιά Καρόλου Ι΄, και καθίσταται το σύμβολο της επονομαζόμενης «Επανάστασης του Ιουλίου», η οποία οδήγησε τον μονάρχη στην παραίτηση. Για την ιστορία, τη θέση του πήρε στον θρόνο ο Λουδοβίκος – Φίλιππος της Ορλεάνης, που ανακηρύχθηκε «Βασιλιάς των Γάλλων», και όχι «της Γαλλίας», σηματοδοτώντας τη μετάβαση σε ένα πιο φιλελεύθερο καθεστώς.
Με το κόκκινο επιβαλλόταν η τάξη
Η κόκκινη σημαία γεννιέται επίσης από τη Γαλλική Επανάσταση. Αρχικά, είναι η σημαία επιβολής της τάξης, το κόκκινο πανί που επιβάλλεται από τον στρατιωτικό νόμο να σηκώνουν οι δυνάμεις καταστολής ως προειδοποίηση σε περίπτωση διασάλευσης της τάξης. Όταν στις 17 Ιουλίου 1791 η επαναστατική Εθνοσυνέλευση διατάζει την εθνοφυλακή να πυροβολήσει το πλήθος που ζητά την κατάργηση της μοναρχίας, η κόκκινη σημαία ανεμίζει στο Πεδίο του Άρεως. Αλλά την οικειοποιούνται τότε οι «αβράκωτοι» (σ.σ. οι πιο ριζοσπαστικοί λαϊκοί υποστηρικτές της Επανάστασης, που δεν φορούσαν τα κοντά παντελονάκια της αριστοκρατίας και των αστών αλλά μακριά παντελόνια) και αλλάζουν τη σημασία της, μετατρέποντάς τη σε κάλεσμα για την καταστολή των αντεπαναστατών. Η κόκκινη σημαία, συχνά κοσμούμενη με το σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος», εντάσσεται έτσι στη ριζοσπαστική λαϊκή κουλτούρα.
Οι μάχες σημαιών
Έκτοτε, οι γαλλικές επαναστάσεις συνοδεύονται με μάχες σημαιών. Η τρίχρωμη σημαία είναι εκείνη των φιλελεύθερων επαναστατών, κληρονόμων του 1789, υπερασπιστών της τάξης όσο και των ελευθεριών. Η κόκκινη είναι η σημαία των ριζοσπαστών, κληρονόμων του 1793, οπαδών της κοινωνικής και δημοκρατικής επανάστασης. Οι εξεγερμένοι του 1832 σηκώνουν την κόκκινη σημαία ενάντια στην τρίχρωμη της μοναρχίας του Ιούλη.
Το 1848, η μάχη των χρωμάτων κάνει θραύση: την επαύριο της εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας, ένα πλήθος εργατών επιχειρεί να επιβάλει την κόκκινη σημαία. Ο ποιητής και πολιτικός εκείνης της εποχής, Αλφόνς ντε Λαμαρτίνος, θα αναγκαστεί να χρησιμοποιήσει όλο του το ταλέντο για να υπερασπιστεί τα τρία χρώματα, των οποίων η υπερίσχυση είναι συμβολική: η «κοινωνική» παραμερίστηκε. Η μάχη των σημαιών ξαναρχίζει το 1870. Μετά την ανακήρυξη της Γ’ Γαλλικής Δημοκρατίας, την επαύριο της ήττας των στρατευμάτων του Λουδοβίκου Βοναπάρτη από τους Πρώσους στο Σεντάν, οι βουλευτές προσέρχονται στο Δημαρχείο του Παρισιού και κατεβάζουν την κόκκινη σημαία που είχαν υψώσει ριζοσπάστες. «Η Κομμούνα, αντίθετα, την κάνει λάβαρό της, πριν γίνει το σάβανό της», διαβάζουμε.
Η σημαία με το σφυροδρέπανο
Η Ρωσική Επανάσταση, η οποία δανείζεται πολλά σύμβολα από τις γαλλικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα από την Παρισινή Κομμούνα, ξανασηκώνει την κόκκινη σημαία, πολύ περισσότερο αφού το κόκκινο είναι λαοφιλές στη Ρωσία, όπου κατέχει σημαντική θέση στην ορθόδοξη θρησκεία. Μερικούς μήνες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, το νέο σοβιετικό καθεστώς επιλέγει το έμβλημά του προσθέτοντας το σφυροδρέπανο στην κόκκινη σημαία.
Οι μπολσεβίκοι συνεχίζουν έτσι μια παλιά παράδοση, που κληροδότησε εν μέρει η Γαλλική Επανάσταση και στην οποία και η μασονία έχει παίξει τον ρόλο της, καθώς κοσμεί τα λάβαρά της με εργαλεία, σύμφωνα με το πόνημα. Το σφυροδρέπανο συμβολίζει τον εργαζόμενο λαό (εργάτες και αγρότες), παραπέμπει στην εικόνα του σιδηρουργείου, συμβόλου της οικοδόμησης μιας νέας τάξης, και στη συμπληρωματικότητα του άντρα και της γυναίκας, καθώς το δρεπάνι συνδέεται με τη γυναικεία εργασία και το σφυρί με την αντρική.
Σύμβολο εξουσίας της ΕΣΣΔ, στην Κινεζική Επανάσταση και στο καθεστώς Κάστρο
Στην ΕΣΣΔ, η κόκκινη σημαία θεσμοποιείται και γίνεται σύμβολο εξουσίας. Αλλού, διατηρεί το ανατρεπτικό της νόημα και χρησιμεύει ως έκφραση συγγένειας με τη Ρωσική Επανάσταση, τη μαρξιστική σκέψη και τον μεγάλο αδελφό της Μόσχας. Συχνά, άλλωστε, κοσμείται με πορτρέτα του Μαρξ, του Λένιν και του Στάλιν. Επίσης, την ξαναβρίσκουμε στην Κινεζική Επανάσταση ή στο καθεστώς του Κάστρο, σε συνδυασμό με το πορτρέτο του Τσε.
Η μαύρη σημαία της αναρχικής Λουίζ Μισέλ
Μια άλλη σημαία (και μια άλλη θεώρηση της επανάστασης) έρχεται να συναγωνιστεί την κόκκινη σημαία. Μετά την Κομμούνα του Παρισιού, η επαναστάτρια, αναρχική και φεμινίστρια Λουίζ Μισέλ, την οποία αποκαλούσαν «κόκκινη παρθένο», επιλέγει τη μαύρη σημαία, του πένθους αλλά και της συνέχισης του αγώνα, αντί της κόκκινης που βάφτηκε από το αίμα των κομμουνάρων. Την ίδια περίοδο, οι αναρχικοί, που ολοκλήρωσαν τη ρήξη τους με τους μαρξιστές της Πρώτης Διεθνούς, υιοθετούν επίσης τη μαύρη σημαία.
Συνάντηση αναρχισμού και καθολισμού
Την ξαναβρίσκουμε αργότερα στο Μεξικό, στον στρατό του Εμιλιάνο Ζαπάτα, ηγέτη της επανάστασης του 1910-1920, αλλά συμπληρωμένη με έναν σταυρό και μια εικόνα της Παναγίας -σύμβολο της συνάντησης του αναρχισμού με τον καθολικισμό, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Λατινικής Αμερικής-, καθώς και στους Ρώσους αναρχικούς, οι οποίοι την αντιπαραθέτουν στην κόκκινη των μπολσεβίκων.
Κόκκινο και μαύρο στην Ισπανία
Στους αναρχοσυνδικαλιστικούς κύκλους, η ιδεολογική σύνθεση εκφράζεται με την προσθήκη χρωμάτων: στην Ισπανία, η Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (CND – Confederación Nacional del Trabajo), ακολουθώντας τη ριζοσπαστική της πτέρυγα, την Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία (FAI – Federación Anarquista Ibérica), υιοθετεί το κόκκινο και το μαύρο χωρισμένα από μια διαγώνιο, σημαία που κραδαίνει στη διάρκεια του ισπανικού εμφύλιου πολέμου.
Ομοχρωμία και στην Κούβα
Τα ίδια χρώματα, αλλά αυτή τη φορά σε οριζόντιες λωρίδες, τα ξαναβρίσκουμε στην Κούβα, στη σημαία του Κινήματος της 26ης Ιούλη του 1953, στο οποίο μετέχει ένα ισχυρό αναρχικό ρεύμα. Αλλά μετά την κατάληψη της εξουσίας ο Φιντέλ Κάστρο την αντικαθιστά με την εθνική κουβανική σημαία: επιδιώκει έτσι να τονίσει την εθνική και αντιιμπεριαλιστική διάσταση της επανάστασης, που εξασφαλίζουν τη συναίνεση της κουβανικής κοινωνίας, αλλά και να δηλώσει τον αποκλεισμό των αναρχικών την επαύριο της νίκης.
Οι σημαίες, έγχρωμες παραπομπές στις επαναστατικές παραδόσεις, δείχνουν τις διεκδικούμενες συγγένειες. Στις διαδηλώσεις του 1968, απαντάμε ένα πολύχρωμο μείγμα: οι κόκκινες, μαύρες, κοκκινόμαυρες και βορειοβιετναμέζικες σημαίες ανεμίζουν στις φοιτητικές διαδηλώσεις του Καρτιέ Λατέν και ανακεφαλαιώνουν τη μακρόχρονη ιστορία των σημαιών των επαναστάσεων. Ιστορία όπου οι τελευταίες επαναστάσεις έρχονται να προσθέσουν τις τελευταίες αλλαγές σημαιών: επάνοδος των εθνικών σημαιών στις βελούδινες επαναστάσεις ενάντια στην κόκκινη σημαία που σήμαινε την υποταγή στη σοβιετική εξουσία, επινόηση νέων χρωμάτων (πορτοκαλί, ροζ) στις σημαίες των «έγχρωμων επαναστάσεων» του τέλους του 20ού αιώνα ενάντια στα καθεστώτα που είχαν υιοθετήσει ξανά τις εθνικές σημαίες.
Τέλος, μετά την Αραβική Άνοιξη του 2011 διαπιστώνουμε, στη λεκάνη της Μεσογείου, την επιστροφή των σημαιών της ανεξαρτησίας ενάντια στις σημαίες των καθεστώτων που αμφισβητούνται.
