Εκατό χρόνια πριν, το 1925, σε μια Θεσσαλονίκη που ακόμη γιατρευόταν από τις πληγές της πυρκαγιάς και της προσφυγιάς, γεννήθηκε ένα όραμα και ιδρύθηκε η σημερινή ΔΕΘ – HELEXPO. Η Θεσσαλονίκη είχε πάντα έναν τρόπο να μετατρέπει τις κρίσεις σε ευκαιρίες. Από το πεδίο ασκήσεων του Γ’ Σώματος Στρατού, η 1η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης άνοιξε τις πύλες της το 1926, για να γίνει έκτοτε ο καθρέφτης της ιστορίας, της προόδου και των ονείρων μιας ολόκληρης χώρας.
Ο Νικόλαος Γερμανός υπήρξε η κεντρική μορφή πίσω από τη γέννηση της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, μιας ιδέας που άλλαξε για πάντα την οικονομική και εμπορική φυσιογνωμία της πόλης. Οραματιστής και διορατικός, υπήρξε ο άνθρωπος που πρώτος συνέλαβε την αξία ενός θεσμού που θα έβαζε τη Θεσσαλονίκη στο επίκεντρο των εμπορικών και πολιτιστικών εξελίξεων της εποχής. Από το 1925, με συνεχείς παρεμβάσεις, υπομνήματα και προσωπικές πρωτοβουλίες, κατάφερε να πείσει τις Αρχές για την αναγκαιότητα της δημιουργίας της Έκθεσης. Χάρη στις προσπάθειές του, η πόλη απέκτησε έναν διεθνή θεσμό που όχι μόνο προώθησε το εμπόριο και την επιχειρηματικότητα, αλλά εξελίχθηκε και σε σημείο αναφοράς για την ίδια την ταυτότητα της Θεσσαλονίκης.
Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, η ΔΕΘ – HELEXPO υπήρξε θεατής και πρωταγωνιστής σε εποχές πολέμου και ειρήνης, ακμής και κρίσεων, χώρος συνάντησης λαών, ιδεών, και τεχνολογιών, γιορτή εμπορίου, πολιτισμού και καινοτομίας. Από τα πρώτα περίπτερα και τις λαϊκές ημέρες, μέχρι τις εντυπωσιακές διεθνείς συμμετοχές και τις στιγμές που η καρδιά της πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας χτυπούσε στα εγκαίνιά της, η Έκθεση έγινε θεσμός που συνδέθηκε άρρηκτα με την ταυτότητα της πόλης.
Έναν αιώνα μετά την ίδρυση της ΔΕΘ – HELEXPO, η ιστορία της είναι ο καθρέφτης της σύγχρονης Ελλάδας: φιλοδοξίες, αναταράξεις, επανεκκινήσεις και μια σταθερή εμμονή με την εξωστρέφεια. Σήμερα, ακριβώς στα 100 της χρόνια, η ΔΕΘ – HELEXPO δεν γιορτάζει μόνο τη διαδρομή της, αλλά προσκαλεί τον καθένα μας να ανακαλύψει ξανά τις ιστορίες, τα πρόσωπα και τα γεγονότα που τη διαμόρφωσαν.
1926: Η πόλη ανοίγει την πρώτη της πύλη στον κόσμο
Οκτώβριος του 1926. Η Θεσσαλονίκη, μια πόλη που ακόμη ξαναβρίσκει τον βηματισμό της μετά τις καταιγίδες της προηγούμενης δεκαετίας, φοράει τα γιορτινά της και ετοιμάζεται να υποδεχτεί κάτι πρωτόγνωρο. Στο Πεδίον του Άρεως (το πεδίο ασκήσεων του Γ’ Σώματος Στρατού) ανάμεσα στις λεωφόρους Στρατού και Βασιλέως Γεωργίου, στήνεται μία πόλη μέσα στην πόλη. Εκεί που μέχρι χθες υπήρχε μόνο χώμα και στρατιωτικοί σχηματισμοί, τώρα υψώνονται περίπτερα, σημαίες και αψίδες υποδοχής. Από τα 37.500 τετραγωνικά μέτρα του χώρου, τα 7.000 μεταμορφώνονται σε κέντρο εμπορίου και προόδου: 9 στεγασμένα περίπτερα φιλοξενούν την ελληνική και τη διεθνή παρουσία, ενώ γύρω τους ξεφυτρώνουν περίπου 30 προσωρινές κατασκευές, όλες φτιαγμένες με φαντασία και ζήλο. Η προσμονή είναι μεγάλη και η ανταπόκριση συγκλονιστική: 100.000 άνθρωποι περνούν τις πύλες της 1ης Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης.
Αριθμός αδιανόητος για την εποχή. Δεν είναι μόνο η περιέργεια, είναι και το συναίσθημα. Οι εφημερίδες καλούν με πάθος το κοινό: «Κάθε Έλλην πρέπει να θεωρήση Εθνικόν καθήκον του να επισκεφθή την πρώτην Διεθνή Έκθεσίν μας». Μέσα σε αυτή τη γιορτινή ατμόσφαιρα, τα εκθέματα γίνονται μικρές ιστορίες. Το προσφυγικό περίπτερο με την καλύβα-σύμβολο του εποικισμού, στολισμένη με πέντε τεράστιες κολοκύθες στη στέγη, μιλά για ρίζες που ξαναφυτεύονται. Ο οίκος «Παπαγεωργίου» εντυπωσιάζει στήνοντας μια βυζαντινή εκκλησία ως εκθετήριο. Τα περίτεχνα χαλιά Ανατολής της «Σπάρτα» δίνουν χρώμα και υφή, ενώ τα λαμπερά αυτοκίνητα της αμερικανικής «Hudson Essex», με ιστορική διαδρομή από Παρίσι και Λονδίνο, φέρνουν έναν αέρα κοσμοπολίτικης λάμψης. Η 1η ΔΕΘ δεν ήταν απλώς μια εμπορική διοργάνωση, ήταν η στιγμή που η Θεσσαλονίκη άνοιξε για πρώτη φορά την πύλη της στον κόσμο και δήλωσε με αυτοπεποίθηση: «Είμαστε εδώ».
Οι πρώτες διεθνείς αφίξεις και οι πρώτες καταιγίδες
Η αρχή είχε γίνει και μάλιστα με θριαμβευτικό τρόπο. Η επιτυχία της 1ης ΔΕΘ λειτούργησε σαν μαγνήτης. Στη δεύτερη διοργάνωση, οι κρατικές σημαίες πλήθυναν: από τις δύο πρώτες χώρες, Βουλγαρία και Σοβιετική Ένωση, οι επίσημες συμμετοχές έφτασαν τις έξι, με την Πολωνία, την Ελβετία, τη Ρουμανία και την Ουγγαρία να προστίθενται στον χάρτη της Έκθεσης. Ο εκθεσιακός χώρος γέμισε νέες γλώσσες, κουλτούρες και προϊόντα, αποδεικνύοντας ότι η Θεσσαλονίκη μπορούσε να σταθεί ισάξια στο διεθνές προσκήνιο. Όμως οι καιροί άλλαζαν γρήγορα. Το 1929, η παγκόσμια οικονομία βυθίστηκε στη δίνη της «Μεγάλης Ύφεσης».
Στην 4η ΔΕΘ, ο απόηχος της κρίσης ήταν ήδη αισθητός. Μόλις 29 ημέρες μετά το κλείσιμο των πυλών της, η «Μαύρη Τρίτη» στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης έμελλε να ανατρέψει ισορροπίες και να φέρει αβεβαιότητα παντού. Κι όμως, η ΔΕΘ δεν έμεινε αδρανής. Το 1931, μέσα σε αυτό το δύσκολο κλίμα, τόλμησε μια καινοτομία που έμελλε να αγαπηθεί: τη «λαϊκή ημέρα», με εισιτήριο μόλις 5 δραχμών, δίνοντας τη δυνατότητα σε ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού να γευτούν την εμπειρία της Έκθεσης. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1937, η ιστορία της απέκτησε σταθερή βάση. Με τον νόμο 661, παραχωρήθηκε οριστικά ο νέος χώρος στη σημερινή της θέση, ανοίγοντας τον δρόμο για την επόμενη, μεγαλύτερη εποχή της.
Πόλεμος, Κατοχή, σιωπή και μια θεαματική επιστροφή
Το 1939, η Θεσσαλονίκη ετοιμαζόταν για την 14η ΔΕΘ, όταν οι πρώτες σκιές του πολέμου άρχισαν να πυκνώνουν πάνω από την Ευρώπη. Η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία, μα παρ’ όλα αυτά συμμετείχε κανονικά στην Έκθεση με το δικό της περίπτερο, σαν μια παράδοξη στιγμή όπου η πολιτική πραγματικότητα και η διεθνής προβολή συνυπήρχαν, έστω και για λίγο. Το 1940, η τελευταία προπολεμική διοργάνωση στις νέες εγκαταστάσεις (22 Σεπτεμβρίου – 22 Οκτωβρίου) φιλοξένησε τέσσερις επίσημες ξένες συμμετοχές (Γερμανία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Τουρκία). Ήταν μια γιορτή που έμελλε να κοπεί απότομα. Λίγες μέρες μετά το κλείσιμο, ο πόλεμος έφτασε και εδώ. Τα περίπτερα και τα εκθέματα εγκαταλείφθηκαν βιαστικά, λεηλατήθηκαν και κατέληξαν στα χέρια των γερμανικών στρατευμάτων.
Στις 11 Απριλίου 1941, οι γερμανικές μονάδες εγκαθίστανται στον χώρο της ΔΕΘ. Τα κτίρια χάνουν τον εκθεσιακό τους ρόλο και μετατρέπονται σε αποθήκες πυρομαχικών, όπλων και ασυρμάτων, ενώ το κεντρικό περίπτερο της Εθνικής Παραγωγής γίνεται αποθήκη ραδιοπομπών. Η εικόνα της κάποτε πολύβουης έκθεσης αντικαθίσταται από τη σιωπή και τον ήχο της στρατιωτικής μηχανής. Τον Οκτώβριο του 1944, καθώς οι Γερμανοί αποχωρούν, τα πολεμοφόδια και μαζί τους πολλά περίπτερα ανατινάζονται, αφήνοντας πίσω έναν χώρο πληγωμένο και ερειπωμένο. Η μεταπολεμική περίοδος βρίσκει τον εκθεσιακό χώρο σε χέρια συμμάχων. Αρχικά χρησιμοποιείται από τη στρατιωτική διοίκηση ML, αργότερα από την UNRRA, και εν συνεχεία από την ΥΕΚΑ, που τον μετατρέπει σε χώρο στάθμευσης κρατικών αυτοκινήτων. Η ΔΕΘ, όλον αυτόν τον καιρό, υπολειτουργεί υποτυπωδώς σε γραφεία επί της οδού Αγίας Σοφίας. Το 1949, μια αμερικανική αντιπροσωπεία πραγματοποιεί επιτόπιο έλεγχο. Το αποτέλεσμα; Έγκριση κονδυλίου 2,8 δισεκατομμυρίων δραχμών από το Σχέδιο Μάρσαλ για την αποκατάσταση των εγκαταστάσεων. Δύο χρόνια αργότερα, το 1951, οι πύλες ανοίγουν ξανά. Μετά από δέκα χρόνια σιωπής, η ΔΕΘ επιστρέφει και η Θεσσαλονίκη ξαναβρίσκει τον παλμό της.
Η μαγεία των περιπτέρων: Τεχνολογία, γεύσεις, φαντασία
Από την πρώτη της μέρα, η ΔΕΘ δεν ήταν απλώς ένας τόπος εμπορικών συναλλαγών αλλά η σκηνή όπου η φαντασία, η τεχνολογία και οι αισθήσεις έπαιρναν τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Κάθε περίπτερο έκρυβε και μια μικρή αποκάλυψη, ένα ταξίδι σε έναν διαφορετικό κόσμο. Το μικρό «ελβετικό σπιτάκι» της Nestlé, με τα ξύλινα παράθυρα και την αίσθηση αλπικού τοπίου, φιλοξενούσε πραγματική… αγελάδα, που γινόταν η ατραξιόν για μικρούς και μεγάλους. Τα παιδιά περίμεναν υπομονετικά για να πιουν δωρεάν το φρέσκο γάλα της, ενώ οι γονείς κοιτούσαν με δέος την προσομοίωση ενός αγροτικού παραδείσου μέσα στην καρδιά της πόλης. Η Nutricia, καινοτόμος για την εποχή, παρουσίαζε για πρώτη φορά γάλα σε σκόνη, δίνοντας στους επισκέπτες μια γεύση από το μέλλον της διατροφής. Η «Ζεβάερτ», μέσω του καταστήματος «Κούνιο», χάριζε 8.000 καρτ ποστάλ με εικόνες της Θεσσαλονίκης, μικρά, συλλεκτικά αναμνηστικά που ταξίδευαν την εικόνα της πόλης σε όλο τον κόσμο. Στο περίπτερο «Παστέρ» του Ε. Χριστοδούλου, η ιατρική πρόοδος γινόταν θέαμα: παρουσιάζονταν ριζικές θεραπείες για τη σύφιλη με ελληνικό βισμούθιο και για τους ρευματισμούς με ρευματόλη.
Οι επισκέπτες παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον, συνειδητοποιώντας ότι η ΔΕΘ δεν ήταν μόνο εμπορική βιτρίνα, αλλά και χώρος διάδοσης της επιστημονικής γνώσης. Με 600 εκθέτες να γεμίζουν τον χώρο, πληρώνοντας 400 δραχμές ανά τετραγωνικό μέτρο, η ποικιλία ήταν αστείρευτη. Η Τράπεζα Θεσσαλίας λειτουργούσε εκεί επιτόπου, εξυπηρετώντας άμεσα πελάτες και εκθέτες. Και στο περίπτερο της Σοβιετικής Ένωσης, ένα ασυνήθιστο έκθεμα τραβούσε τα βλέμματα: μια χάλκινη κεφαλή βρέφους, σύμβολο των «Οκτωβρίνων», πλαισιωμένη από ζώα του ουκρανικού κρατικού τραστ, μια ατμόσφαιρα που συνδύαζε ιδεολογία, τέχνη και ζωντανή παρουσίαση. Η ΔΕΘ είχε καταφέρει κάτι σπάνιο: να είναι ταυτόχρονα πασαρέλα καινοτομίας και γιορτή εμπειριών, όπου κάθε περίπτερο ήταν μια μικρή ιστορία που ζητούσε να ειπωθεί.
Η Θεσσαλονίκη «ζει ΔΕΘ»: σπορ, σινεμά, μουσική, κοινωνία
Η ΔΕΘ δεν περιοριζόταν στα περίπτερά της. Ο παλμός της απλωνόταν σε ολόκληρη την πόλη, μετατρέποντας τη Θεσσαλονίκη σε μια ζωντανή σκηνή όπου η εμπορική δραστηριότητα συναντούσε την ψυχαγωγία και την κοινωνική ζωή. Οι ημέρες της Έκθεσης συνοδεύονταν από αθλητικά γεγονότα που προσέλκυαν πλήθη: από αγώνες ποδοσφαίρου μέχρι λεμβοδρομίες, που έδιναν στο λιμάνι μια εικόνα γεμάτη χρώμα και κίνηση. Στις θεατρικές σκηνές, παραστάσεις ζωντάνευαν κείμενα και χαρακτήρες, ενώ στις κινηματογραφικές αίθουσες, με τη χορηγία της DAG FILM CIE, προβάλλονταν ταινίες που έφερναν αέρα κοσμοπολίτικο.
Η 3η Οκτωβρίου 1926 έμεινε στην ιστορία. Την ημέρα των εγκαινίων από τους υπουργούς Ι. Δροσόπουλο και Γ. Νάκο, η πόλη γνώρισε και την πανηγυρική έναρξη του ελληνικού μελοδράματος με τον «Ερνάνη» του Βέρντι. Η μουσική πλημμύρισε τον χώρο, δίνοντας στους επισκέπτες την αίσθηση πως βρίσκονται στο επίκεντρο μιας μεγάλης πολιτιστικής στιγμής. Στα γήπεδα, ο Ηρακλής αντιμετώπισε τη Σλάβια Σόφιας, έναν αγώνα που έληξε με νίκη των Βουλγάρων, αλλά έμεινε αξέχαστος για την ένταση και την παρουσία στρατηγών και υψηλόβαθμων αξιωματούχων στις κερκίδες. Στο στάδιο του Ηρακλή πραγματοποιήθηκαν και οι πρώτες προσκοπικές επιδείξεις της πόλης, φέρνοντας το νεανικό κλίμα και το πνεύμα εθελοντισμού στην ατμόσφαιρα της Έκθεσης.
Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης στήριξε έμπρακτα τη διοργάνωση, κατακλύζοντας τον χώρο κάθε Σάββατο και προσθέτοντας στη ΔΕΘ το πολυπολιτισμικό της αποτύπωμα. Ανάμεσα στους ξένους επισκέπτες ξεχώριζε ο γενικός διευθυντής του Μονοπωλίου Καπνού της Αυστρίας, επιβεβαιώνοντας τον διεθνή χαρακτήρα της Έκθεσης ήδη από τα πρώτα της βήματα. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο οργάνωνε εκδρομές στην Έδεσσα και τη Νάουσα για τους ξένους επισκέπτες, βάζοντας από τότε τον πήχη ψηλά στο τουριστικό μάρκετινγκ και δείχνοντας πως η ΔΕΘ δεν ήταν μόνο μια έκθεση αλλά ήταν και μια εμπειρία που ξεπερνούσε τα όρια της πόλης.
Γιατί η ΔΕΘ παραμένει «ορατόν σύμβολον»
Ακόμα και στις πιο σκοτεινές εποχές, όταν οι πόλεις βυθίζονταν στην αβεβαιότητα και η καθημερινότητα άλλαζε μορφή, η ΔΕΘ συνέχιζε να στέκει ως σημείο αναφοράς. Το 1940, ο Γερμανός πρόξενος την περιέγραψε ως «ορατόν σύμβολον» της ειρηνικής βούλησης της ελληνικής κυβέρνησης. Μια φράση που, αν την απαλλάξει κανείς από το πολιτικό της πλαίσιο, εξακολουθεί να αποτυπώνει με ακρίβεια τον ρόλο της ΔΕΘ μέχρι και σήμερα: έναν ζωντανό, απτό φορέα εξωστρέφειας, προόδου και δημιουργίας.
Στον αιώνα που μεσολάβησε από την ίδρυση της, η Έκθεση δεν έχασε ποτέ την ουσία της αποστολής της. Κάθε Σεπτέμβρη, οι πύλες της ανοίγουν και η Θεσσαλονίκη υποδέχεται τον κόσμο με την ίδια ιδέα που γέννησε το 1926: ότι η πρόοδος δεν είναι υπόθεση λίγων, αλλά μια συλλογική γιορτή. Μια στιγμή όπου η πόλη, και μαζί της ολόκληρη η χώρα, δηλώνει ανοιχτά πως το μέλλον χτίζεται με συνεργασία, εμπιστοσύνη, ανοιχτό πνεύμα και συνεργασία.
- Οι πληροφορίες, τα ιστορικά στοιχεία και οι φωτογραφίες του παρόντος άρθρου αντλήθηκαν από τα βιβλία «Ιστορίες της Έκθεσης» και από το ιστορικό λεύκωμα «Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης» του δρος Κυριάκου Α. Ποζρικίδη.
