Μυστήριο με την αύξηση του καρκίνου του πνεύμονα σε μη καπνιστές

Ο αριθμός των περιστατικών καρκίνου του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ παρουσιάζει αύξηση. Η ασθένεια αυτή διαφέρει από τον καρκίνο του πνεύμονα που προκαλείται από το κάπνισμα, οπότε τι είναι αυτό που την προκαλεί;

Σύμφωνα με το BBC η Μάρθα κατάλαβε ότι κάτι δεν πήγαινε καλά όταν ο βήχας της άλλαξε και τα φλέγματα στους αεραγωγούς της έγιναν πιο παχύρρευστα. Οι γιατροί της απέδωσαν τα συμπτώματα σε μια σπάνια διαταραχή από την οποία έπασχε, η οποία προκαλούσε χρόνια φλεγμονή στους πνεύμονές της. «Καμία ανησυχία», της είπαν.

Όταν τελικά έκανε ακτινογραφία, εντοπίστηκε μια σκιά στον πνεύμονα. «Αυτό έβαλε μπροστά τη διαδικασία», θυμάται η Μάρθα. «Πρώτα έγινε αξονική τομογραφία, μετά βρογχοσκόπηση για τη λήψη δειγμάτων ιστού». Ο όγκος αφαιρέθηκε περίπου τέσσερις μήνες μετά την εμφάνιση των πρώτων συμπτωμάτων, και τότε ήρθε η διάγνωση: καρκίνος του πνεύμονα σταδίου ΙΙΙΑ. Ο όγκος είχε διεισδύσει στους γύρω λεμφαδένες, αλλά δεν είχε εξαπλωθεί σε απομακρυσμένα όργανα. Η Μάρθα ήταν τότε 59 ετών.

«Ήταν απόλυτο σοκ», λέει. Αν και περιστασιακά άναβε κάποιο τσιγάρο σε πάρτι, ποτέ δεν θεώρησε τον εαυτό της καπνίστρια.

Ο καρκίνος του πνεύμονα είναι ο πιο συχνός καρκίνος παγκοσμίως και η κύρια αιτία θανάτου από καρκίνο. Το 2022 περίπου 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι διαγνώστηκαν με τη νόσο και περισσότεροι από 1,8 εκατομμύρια πέθαναν. Αν και οι καρκίνοι του πνεύμονα που σχετίζονται με το κάπνισμα εξακολουθούν να αποτελούν την πλειοψηφία των διαγνώσεων παγκοσμίως, τα ποσοστά καπνίσματος μειώνονται εδώ και αρκετές δεκαετίες. Καθώς ο αριθμός των καπνιστών συνεχίζει να μειώνεται σε πολλές χώρες, το ποσοστό καρκίνου του πνεύμονα σε άτομα που δεν έχουν καπνίσει ποτέ αυξάνεται. Πλέον, το 10-20% των διαγνώσεων αφορά μη καπνιστές.

«Ο καρκίνος του πνεύμονα σε μη καπνιστές αναδύεται ως ξεχωριστή νοσολογική οντότητα με διακριτά μοριακά χαρακτηριστικά, τα οποία επηρεάζουν άμεσα τις θεραπευτικές αποφάσεις και τα αποτελέσματα», αναφέρει ο Αντρέας Βίκι, ογκολόγος στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Ζυρίχης, στην Ελβετία. Αν και η μέση ηλικία διάγνωσης είναι παρόμοια με αυτή του καρκίνου του πνεύμονα που σχετίζεται με το κάπνισμα, οι νεότεροι ασθενείς είναι πιο πιθανό να μην έχουν καπνίσει ποτέ. «Όταν βλέπουμε 30άρηδες ή 35άρηδες με καρκίνο του πνεύμονα, συνήθως δεν έχουν καπνίσει ποτέ», λέει.

Μια άλλη διαφορά είναι ο τύπος του καρκίνου που διαγιγνώσκεται. Μέχρι τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, ο πιο κοινός τύπος καρκίνου του πνεύμονα ήταν το πλακώδες καρκίνωμα, ένας τύπος που ξεκινά από τα κύτταρα που επενδύουν τους πνεύμονες. Αντίθετα, στους μη καπνιστές σχεδόν αποκλειστικά εμφανίζεται αδενοκαρκίνωμα, ένας τύπος που ξεκινά από τα κύτταρα που παράγουν βλέννα, το οποίο πλέον είναι ο πιο κοινός τύπος καρκίνου του πνεύμονα και στους καπνιστές και στους μη καπνιστές.

Όπως και άλλες μορφές καρκίνου του πνεύμονα, το αδενοκαρκίνωμα διαγιγνώσκεται συνήθως σε προχωρημένο στάδιο. «Αν υπάρχει ένας όγκος ενός εκατοστού κρυμμένος στους πνεύμονές σας, δεν θα το καταλάβετε», λέει ο Βίκι. Τα πρώιμα συμπτώματα, όπως επίμονος βήχας, πόνος στο στήθος, δύσπνοια ή συριγμός, συνήθως εμφανίζονται μόνο όταν ο όγκος έχει μεγαλώσει ή έχει κάνει μεταστάσεις. Επιπλέον, ο ιστορικά ισχυρός συσχετισμός μεταξύ καπνίσματος και καρκίνου του πνεύμονα μπορεί να οδηγήσει τους μη καπνιστές να αποδώσουν τα συμπτώματα σε άλλες αιτίες. «Οι περισσότερες περιπτώσεις σε μη καπνιστές διαγιγνώσκονται επομένως μόνο στο στάδιο 3 ή 4», λέει.

Ο καρκίνος του πνεύμονα σε μη καπνιστές είναι επίσης πιο συχνός στις γυναίκες. Οι γυναίκες που δεν έχουν καπνίσει ποτέ έχουν υπερδιπλάσιες πιθανότητες να εμφανίσουν καρκίνο του πνεύμονα σε σχέση με τους άνδρες μη καπνιστές. Εκτός από την ανατομία των πνευμόνων και τις περιβαλλοντικές εκθέσεις, μέρος της εξήγησης φαίνεται να βρίσκεται σε γενετικές μεταλλάξεις που είναι πιο συχνές στις γυναίκες, ιδιαίτερα στις Ασιάτισσες. Μία από τις πιο διαδεδομένες είναι η μετάλλαξη EGFR.

Τα καρκινικά κύτταρα σε μη καπνιστές φέρουν συνήθως μεταλλάξεις που μπορεί να προκαλούν τον καρκίνο, τις λεγόμενες «μεταλλάξεις οδηγούς». Αυτές οι γενετικές αλλαγές προάγουν την ανάπτυξη του όγκου, όπως η μετάλλαξη EGFR που κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη στην επιφάνεια των κυττάρων, γνωστή ως υποδοχέας του επιδερμικού αυξητικού παράγοντα. Δεν είναι πλήρως κατανοητό γιατί οι «μεταλλάξεις οδηγοί» εντοπίζονται συχνότερα σε γυναίκες, ιδίως ασιατικής καταγωγής. Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι γυναικείες ορμόνες ίσως παίζουν ρόλο, καθώς κάποια γενετικά παραλλαγμένα γονίδια που επηρεάζουν τον μεταβολισμό των οιστρογόνων είναι πιο διαδεδομένα στην Ανατολική Ασία. Αυτό θα μπορούσε ενδεχομένως να εξηγήσει τη μεγαλύτερη συχνότητα καρκίνου του πνεύμονα με EGFR μετάλλαξη στις Ασιάτισσες, αν και τα δεδομένα είναι προκαταρκτικά.

Μετά την ανακάλυψη των μεταλλάξεων αυτών, η φαρμακοβιομηχανία άρχισε να αναπτύσσει φάρμακα που μπλοκάρουν ειδικά τη δράση αυτών των πρωτεϊνών. Για παράδειγμα, οι πρώτοι αναστολείς EGFR έγιναν διαθέσιμοι πριν από περίπου 20 χρόνια, με εντυπωσιακή αρχική ανταπόκριση των ασθενών. Ωστόσο, η θεραπεία συχνά οδηγούσε στην εμφάνιση ανθεκτικών καρκινικών κυττάρων και υποτροπή του όγκου. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, με νέα φάρμακα να κυκλοφορούν στην αγορά.

Ως αποτέλεσμα, η πρόγνωση για τους ασθενείς έχει βελτιωθεί σταθερά. «Ο μέσος όρος επιβίωσης για ασθενείς με μεταλλάξεις οδηγούς είναι πλέον αρκετά χρόνια», εξηγεί ο Βίκι. «Έχουμε ασθενείς που λαμβάνουν στοχευμένη θεραπεία για περισσότερα από 10 χρόνια. Αυτό είναι τεράστιο βήμα προόδου, αν σκεφτεί κανείς ότι πριν από 20 χρόνια η μέση επιβίωση ήταν κάτω από 12 μήνες», αναφέρει χαρακτηριστικά.

Καθώς αυξάνεται το ποσοστό καρκίνου του πνεύμονα σε μη καπνιστές, οι ειδικοί τονίζουν την ανάγκη ανάπτυξης στρατηγικών πρόληψης. Πολλοί παράγοντες κινδύνου έχουν ενοχοποιηθεί: ραδόνιο, παθητικό κάπνισμα, έκθεση σε αναθυμιάσεις μαγειρέματος ή σε σόμπες καύσης ξύλου ή άνθρακα σε ανεπαρκώς αεριζόμενους χώρους. Καθώς οι γυναίκες περνούν περισσότερο χρόνο εντός σπιτιού, είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε αυτή τη μορφή εσωτερικής ρύπανσης. Ωστόσο, η εξωτερική ατμοσφαιρική ρύπανση είναι ακόμα πιο σημαντικός παράγοντας στην ανάπτυξη του καρκίνου του πνεύμονα.

Στην πραγματικότητα, η εξωτερική ρύπανση είναι η δεύτερη κύρια αιτία όλων των περιπτώσεων καρκίνου του πνεύμονα μετά το κάπνισμα. Έρευνες έχουν δείξει ότι όσοι ζουν σε περιοχές με υψηλή ρύπανση έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να πεθάνουν από καρκίνο του πνεύμονα. Τα σωματίδια PM2.5, που βρίσκονται κυρίως στα καυσαέρια και στην καύση ορυκτών καυσίμων, φαίνεται να παίζουν βασικό ρόλο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι υπάρχει ισχυρή συσχέτιση μεταξύ υψηλών επιπέδων PM2.5 και καρκίνου του πνεύμονα σε μη καπνιστές που φέρουν τη μετάλλαξη EGFR.

Η έρευνα στο Francis Crick Institute στο Λονδίνο μελετά πώς η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί καρκίνο του πνεύμονα σε άτομα με EGFR μετάλλαξη. Σύμφωνα με τον William Hill, μεταδιδακτορικό ερευνητή στο εν λόγω Ινστιτούτο, το PM2.5 δεν προκαλεί απευθείας μεταλλάξεις στο DNA, αλλά «ξυπνά» ανενεργά μεταλλαγμένα κύτταρα και τα ενεργοποιεί. Τα σωματίδια PM2.5 απορροφώνται από μακροφάγα κύτταρα, τα οποία εκκρίνουν κυτταροκίνες που προάγουν τον πολλαπλασιασμό των κυττάρων με EGFR μετάλλαξη. «Και η ρύπανση και η μετάλλαξη είναι απαραίτητα για να αναπτυχθεί ο όγκος», τονίζει ο Hill.

Η σύνδεση μεταξύ ρύπανσης και καρκίνου του πνεύμονα δεν είναι καινούργια. Σε μελέτη του 1950 για το κάπνισμα και τον καρκίνο του πνεύμονα, είχε ήδη προταθεί η ρύπανση από την καύση ορυκτών καυσίμων ως πιθανή αιτία. Ωστόσο, μέχρι πρόσφατα οι πολιτικές επικεντρώνονταν αποκλειστικά στον έλεγχο του καπνίσματος.

Η ρύπανση στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ έχει μειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες, όμως ο αντίκτυπος στις περιπτώσεις καρκίνου του πνεύμονα δεν είναι ακόμη ορατός. «Ίσως χρειάζονται 15-20 χρόνια για να φανεί η αλλαγή, αλλά δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα», λέει η Christine Berg από το National Cancer Institute στις ΗΠΑ. Η κλιματική αλλαγή όμως περιπλέκει την εικόνα. «Με την αύξηση των πυρκαγιών, η ρύπανση αυξάνεται ξανά σε κάποιες περιοχές», λέει. «Η απομάκρυνση από άνθρακα, πετρέλαιο και φυσικό αέριο είναι κρίσιμη όχι μόνο για την κλιματική αλλαγή, αλλά και για την υγεία», τονίζει.

Το 2021, ο ΠΟΥ μείωσε στο μισό το όριο PM2.5 στον ετήσιο οδηγό για την ποιότητα αέρα. «Όμως το 99% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε περιοχές όπου τα επίπεδα ρύπανσης υπερβαίνουν αυτά τα όρια», λέει ο Ganfeng Luo από το IARC.

Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του IARC, περίπου 194.000 περιπτώσεις αδενοκαρκινώματος παγκοσμίως αποδόθηκαν στο PM2.5 το 2022. Το μεγαλύτερο βάρος αφορά την Ανατολική Ασία, ιδίως την Κίνα. Στην Ινδία, η ρύπανση είναι από τις υψηλότερες παγκοσμίως, με μέσο όρο PM2.5 στο Δελχί άνω των 100 μικρογραμμαρίων/τ.μ. – είκοσι φορές πάνω από το όριο του ΠΟΥ.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, 1.100 άτομα ανέπτυξαν αδενοκαρκίνωμα λόγω ρύπανσης το 2022. «Αλλά δεν ήταν όλοι μη καπνιστές», σημειώνει η Harriet Rumgay, επιδημιολόγος και συγγραφέας της μελέτης. Το αδενοκαρκίνωμα εμφανίζεται και σε καπνιστές, ειδικά όσους χρησιμοποιούν φίλτρο. «Υπάρχουν ακόμη πολλά που δεν γνωρίζουμε», τονίζει. «Χρειάζεται περισσότερη έρευνα για να κατανοήσουμε όλους τους παράγοντες, όπως και πόσο καιρό πρέπει να εκτεθεί κάποιος στη ρύπανση για να αναπτύξει καρκίνο», λέει.

Καθώς οι θεραπείες βελτιώνονται, ο καρκίνος του πνεύμονα σε μη καπνιστές γίνεται περισσότερο αντιμετωπίσιμος. Ίσως, στο μέλλον γίνει ο πιο συχνός τύπος μιας νόσου που ιστορικά σχετιζόταν με ηλικιωμένους άνδρες καπνιστές. «Η ιδέα ότι [οι ασθενείς] φταίνε οι ίδιοι για την ασθένεια είναι δυστυχώς ακόμη διαδεδομένη», λέει ο Βίκι.

Η Μάρθα βρέθηκε να έχει EGFR μετάλλαξη και λαμβάνει αναστολέα εδώ και σχεδόν τρία χρόνια. «Δεν είναι χάπι βιταμίνης», λέει. Το φάρμακο έχει σοβαρές παρενέργειες: χρόνια κόπωση, μυϊκούς πόνους, δερματικά προβλήματα. Η ισορροπία μεταξύ ρίσκου και οφέλους και η διατήρηση ποιότητας ζωής δεν είναι πάντα εύκολη. Αλλά το φάρμακο λειτουργεί. «Και η μοιρολατρική αντίληψη για τη νόσο αλλάζει – και αυτό είναι καλό», αναφέρει χαρακτηριστικά.