Πριν από 40 χρόνια, η πρωτοπόρος πρωτευοντολόγος, Νταϊάν Φόσεϊ, κατέρριψε τον μύθο των γοριλλών ως άγριων τεράτων, πριν η ζωή της κοπεί από ανθρώπινα χέρια.
Η Νταϊάν Φόσεϊ δεν ήταν η πιο προφανής επιλογή για να ηγηθεί της μεγαλύτερης και πιο λεπτομερούς μέχρι τότε μελέτης των ορεινών γοριλλών. Κατά πρώτον, δεν ήταν εκπαιδευμένη ζωολόγος, αλλά εργοθεραπεύτρια. Επιπλέον, έπασχε από πνευμονοπάθεια και είχε υψοφοβία, κάτι που δεν ήταν ιδανικό για εργασία σε απόκρημνες ορεινές πλαγιές. Ωστόσο, αυτό που της έλειπε σε επιστημονική εμπειρία το αναπλήρωνε με αποφασιστικότητα και βαθιά αγάπη για τα ζώα. Το 1967, σε ηλικία 35 ετών, μετακόμισε από τις ΗΠΑ στα βουνά του Εθνικού Πάρκου Ηφαιστείων της Ρουάντα και ίδρυσε το Ερευνητικό Κέντρο Καρισόκε. Γρήγορα αντιλήφθηκε ότι οι γορίλλες βρίσκονταν σε σοβαρό κίνδυνο. Το φυσικό τους περιβάλλον μειωνόταν και οι λαθροθήρες αποτελούσαν μια αυξανόμενη απειλή. Η σχέση της Φόσεϊ με τα πλάσματα αυτά ξεπερνούσε την απλή παρατήρηση, αγωνιζόταν να τα σώσει από την εξαφάνιση.
Η Φόσεϊ είχε επισκεφθεί για πρώτη φορά την Αφρική το 1963, όπου συνάντησε τον διάσημο Βρετανό παλαιοανθρωπολόγο καθηγητή Λούις Λίκι. Ο Λίκι, ο οποίος είχε καταλήξει ότι η προέλευση της ανθρώπινης ζωής βρίσκεται στην Αφρική, πίστευε ότι η παρατήρηση πρωτευόντων στα φυσικά τους περιβάλλοντα ήταν το κλειδί για την κατανόηση της ανθρώπινης εξέλιξης. Είχε ήδη βοηθήσει την Τζέιν Γκούνταλ να στήσει μακροχρόνιες μελέτες για τους χιμπατζήδες και ήθελε να κάνει κάτι αντίστοιχο για τους γορίλλες. Η θεωρία του ήταν ότι γυναίκες χωρίς επιστημονική εκπαίδευση ήταν οι πιο κατάλληλες για τη μελέτη των πιθήκων, καθώς ήταν «αντικειμενικές απέναντι στη συμπεριφορά που παρατηρούσαν, λιγότερο απειλητικές από έναν άνδρα αλλά και πιο ανθεκτικές και επίμονες», όπως ανέφερε το Vanity Fair το 1986 για τη Φόσεϊ. Την εποχή εκείνη, λίγα ήταν γνωστά για τους γορίλλες.
Ήταν πραγματικά βίαια πλάσματα όπως τα παρουσίαζαν ταινίες όπως το King Kong;
Η πρώιμη έρευνα της Φόσεϊ απαιτούσε υπομονή. Για να κερδίσει την εμπιστοσύνη των γοριλλών, άρχισε να μιμείται τη συμπεριφορά τους. Σε συνέντευξή της στο BBC το 1984 είπε: «Είμαι ένας συγκρατημένος άνθρωπος και ένιωσα ότι και οι γορίλλες ήταν κάπως συγκρατημένοι. Έτσι, μιμήθηκα τη φυσιολογική τους συμπεριφορά, όπως το να τρώω σέλινο ή να ξύνω τον εαυτό μου». Έπρεπε να μάθει γρήγορα τα μαθήματά της: «Έκανα λάθος στην αρχή χτυπώντας το στήθος… γιατί έτσι έδειχνα στους γορίλλες ότι ήμουν ανήσυχη, όπως και αυτοί όταν χτυπούσαν το δικό τους στήθος». Αντίθετα, έμαθε να μιμείται τους ήχους ικανοποίησης που μοιάζουν με ρέψιμο, λέγοντας: «Δεν θα ήταν ωραίο αν οι άνθρωποι μπορούσαν να περνούν τη ζωή τους εκφράζοντας ρέψιμο αντί να τσακώνονται;».
Η Φόσεϊ επικοινωνούσε με τους γορίλλες χωρίς να στέκεται πιο ψηλά από αυτούς: «Όταν πλησιάζω μια ομάδα, το κάνω με το να περπατώ στα χέρια, όπως οι γορίλλες, ώστε να βρίσκομαι στο επίπεδό τους. Είμαι 1,83 μέτρα σε ύψος. Αν στέκεσαι όρθια, δεν ξέρουν αν θα επιτεθείς ή θα τρέξεις πίσω τους». Μετά από χρόνια, οι γορίλλες είχαν εξοικειωθεί με την παρουσία της και της επέτρεπαν να κάθεται δίπλα τους χωρίς ανησυχία, καταρρίπτοντας τον μύθο των βίαιων γοριλλών.
Η συνάντηση με τον Ντέιβιντ Ατένμπορο
Το 1979, το ευρύ κοινό είδε το έργο της Φόσεϊ στην πράξη μέσω της πρωτοποριακής σειράς του BBC Life on Earth με τον Ντέιβιντ Ατένμπορο. Τότε οι ορεινοί γορίλλες βρίσκονταν στο χείλος της εξαφάνισης. Η συνάντησή του με μια οικογένεια γοριλλών έχει μείνει ως μία από τις πιο διάσημες τηλεοπτικές σκηνές. Ο Ατένμπορο, καθισμένος ανάμεσα σε αυτά τα «ήρεμα και γαλήνια πλάσματα», δήλωσε: «Υπάρχει περισσότερη σημασία και αμοιβαία κατανόηση σε ένα βλέμμα με έναν γορίλλα από οποιοδήποτε άλλο ζώο που γνωρίζω… Βλέπουμε τον κόσμο όπως και αυτοί».
Σε ντοκιμαντέρ του 2007, Gorillas Revisited, ο Ατένμπορο αποκάλυψε ότι παραδέχτηκε πως αρχικά θεωρούσε υπερβολικά φιλόδοξο το σχέδιο να κινηματογραφήσει τα ζώα για να δείξει το εξελικτικό πλεονέκτημα των αντίχειρών τους (που τους επιτρέπει να πιάνουν αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων των κλαδιών, με ασφάλεια). Ο τότε συνεργάτης της, Ίαν Ρέντμοντ, ενημέρωσε την ομάδα ότι η Φόσεϊ ήταν άρρωστη και σε πένθος, καθώς ο αγαπημένος της γορίλλας, Ντίτζιτ, είχε σκοτωθεί από λαθροθήρες. Ο 12χρονος αρσενικός γορίλλας είχε σκοτωθεί με δόρατα προσπαθώντας να προστατεύσει την οικογένειά του.
Ο Ρέντμοντ θυμήθηκε: «Το να ανακαλύψουμε το σώμα του Ντίτζιτ ήταν η χειρότερη εμπειρία της ζωής μου. Το σώμα του ήταν γεμάτο τραύματα, τον σκότωσαν για τα μέρη του που αγοράζονταν από ξένους ως σουβενίρ». Σε άρθρο της στο National Geographic το 1981, η Φόσεϊ έγραψε: «Για μένα, αυτός ο φόνος ήταν πιθανώς το πιο λυπηρό γεγονός σε όλα μου τα χρόνια με τους ορεινούς γορίλλες». Παρά την οδύνη της, επέτρεψε στο BBC να γυρίσει τα πλάνα, προσφέροντας στον κόσμο την τεχνική της για να κερδίσει την εμπιστοσύνη των γοριλλών.
Οι αμφιλεγόμενες παρεμβάσεις της
Η Φόσεϊ είχε αφοσιωθεί τόσο πολύ στη μάχη κατά των λαθροθήρων, που υπερισχύσε της υπόλοιπης επιστημονικής της εργασίας. Υπάρχουν μαρτυρίες για σύλληψη και ανάκριση εισβολέων, ακόμα και για εμπρησμό σπιτιού λαθροθήρα. Ακόμη, χρησιμοποιούσε μάσκες και υποδυόταν τη μάγισσα για να τρομάξει τοπικούς κατοίκους. Σύμφωνα με πρώην συνεργάτη, η προστασία των γοριλλών ήταν «η αποστολή της ζωής της», αλλά η εμμονή αυτή την έκανε δύσκολη συνεργάτιδα.
Η συνάντηση με τον Ατένμπορο προκάλεσε νέο ενδιαφέρον για τους ορεινούς γορίλλες και ξεκίνησε μια μεγάλη εκστρατεία συγκέντρωσης πόρων, το Mountain Gorilla Project, με στόχο την ενίσχυση της ασφάλειας, την εκπαίδευση κοινοτήτων και την ανάπτυξη τουριστικού προγράμματος. Παρά ταύτα, η Φόσεϊ ήταν αντίθετη στο πρόγραμμα, θεωρώντας την εκπαίδευση λιγότερο σημαντική και τον τουρισμό εμπόδιο. Ο συνιδρυτής Μπιλ Γουέμπερ δήλωσε: «Η Νταϊάν Φόσεϊ πίστευε ότι οι γορίλλες έπρεπε να προστατεύονται για την ίδια τους την αξία».
Παρά τις κριτικές, η συνεισφορά της Φόσεϊ στην παγκόσμια ευαισθητοποίηση για τους ορεινούς γορίλλες είναι αδιαμφισβήτητη. Το 1983, το μπεστ σέλερ βιβλίο της Gorillas in the Mist προσέλκυσε το Χόλιγουντ και ξεκίνησε η παραγωγή ταινίας για τη ζωή της στη ζούγκλα. Δεν πρόλαβε όμως να δει την επιτυχία των προσπαθειών της.
Η δολοφονία και η κληρονομιά της
Στις 26 Δεκεμβρίου 1985, η Φόσεϊ δολοφονήθηκε με μαχαίρι στην καλύβα της στο Καρισόκε. Η υπόθεση παραμένει ανεξιχνίαστη πλήρως. Το 1986, δικαστήριο της Ρουάντα βρήκε τον τότε συνεργάτη της, Γουέιν ΜακΓκάιρ, ένοχο και τον καταδίκασε σε θάνατο. Ο Εμανουέλ Ρουερεκάνα, επίσης κατηγορούμενος, φέρεται ότι αυτοκτόνησε στη φυλακή. Ο Ίαν Ρέντμοντ δήλωσε ότι η Φόσεϊ σταματούσε ανθρώπους που εκμεταλλεύονταν οικονομικά τους γορίλλες και αυτό ίσως οδήγησε στον θάνατό της.
Τρία χρόνια μετά, η ταινία Gorillas in the Mist αφηγήθηκε τη ζωή της. Προτάθηκε για πέντε Όσκαρ, ενώ η Σιγκούρνι Γουίβερ κέρδισε Χρυσή Σφαίρα για τον ρόλο της. Η Φόσεϊ τάφηκε στα βουνά Βιρουγκά, στον ίδιο χώρο που είχε δημιουργήσει για τους γορίλλες φίλους της, με επιγραφή στον τάφο της: «Κανείς δεν αγάπησε τους γορίλλες περισσότερο».
