Με αφορμή την ιστορική απόφαση για την ένταξη των έξι μινωικών ανακτόρων στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Unesco κατά την πρόσφατη συνεδρίαση της 47ης Συνόδου Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς του Οργανισμού, που έγινε δεκτή πανηγυρικά και με ενθουσιασμό σε ολόκληρη την Ελλάδα ο αστρονόμος καθηγητής ΕΚΠΑ και «φύλακας» του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, Ξενοφών Μουσάς, υπογραμμίζει τη σημασία ενός άλλου πολύ σημαντικού και ταυτόχρονα παγκόσμιου μνημείου που χρειάζεται την προστασία, τη μελέτη και την ανάδειξη του, καθώς αποτελεί «μια πύλη του Ουρανού» όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στο Newsbeast.

Το μνημείο αυτό είναι ο Βαθμιδωτός Πύργος Παπούρας που βρίσκεται στην καρδιά της Κρήτης, ανάμεσα στον Γιούχτα και τη Δίκτη, κοντά στην Κνωσό.

Ο λόφος αυτός, της Παπούρας μπορεί να φαίνεται απλός όμως, στο έδαφός του, όπως τονίζει ο καθηγητής κ. Μουσάς, στη συνομιλία μας, «κρύβεται ένας από τους πιο μυστηριώδεις και σημαντικούς λίθινους κύκλους του μινωικού κόσμου. Ένας τόπος λατρείας, παρατήρησης και ενότητας ανάμεσα στον ουρανό και τη γη. Μία Πύλη του Ουρανού, κτισμένη με τρόπο που δεν υπακούει μόνο στη γεωμετρία, αλλά και στο φως».

Ένας λίθινος κύκλος με νόημα και ακριβή προσανατολισμό.

Μιλώντας για τη σημασία του συγκεκριμένου μνημείου ο Ξενοφών Μουσάς αναφέρει μεταξύ άλλων «Το μνημείο της Παπούρας είναι κυκλικό, βαθμιδωτό, και φτιαγμένο από επιμελώς κτισμένες πέτρες. Η διάταξή του δεν είναι τυχαία. Ο βασικός του άξονας δείχνει προς την ανατολή του Ήλιου στις 26 Οκτωβρίου. Μια ημερομηνία που, για την αρχαία αγροτική κοινωνία, σήμαινε αρχή της σποράς – την πρώτη πράξη ενός νέου ετήσιου κύκλου.

Τον ίδιο προσανατολισμό έχουν: η μεταγενέστερη εντυπωσιακή κατασκευή του Αμπού Σιμπέλ στην Αίγυπτο, όπου ο ήλιος της ανατολή της 22ας Οκτωβρίου φωτίζει το πρόσωπο του Ραμσή Β’ την εποχή του οποίου δημιουργήθηκε.

Οι τουρίστες σήμερα πηγαίνουν στα δυο φεστιβάλ που οργανώνει εκεί ο Αιγυπτιακός Οργανισμός Τουρισμού και ελπίζουμε το ίδιο θα γίνει και στην Παπούρα».

Ένας τελετουργικός πύργος – αστεροσκοπείο

Για τον καθηγητή του ΕΚΠΑ Ξενοφών Μουσά η Παπούρα δεν ήταν απλώς τόπος. Ήταν σκηνή τελετών. Οι Μινωίτες, με κοσμοαντίληψη κυκλική και ρυθμική, φαίνεται ότι χρησιμοποιούσαν το μνημείο ως πολυπρισματικό τελετουργικό κέντρο. Εκεί, ίσως γίνονταν ιερά δρώμενα συγχρονισμένα με τα αστρικά φαινόμενα, με συμμετοχή ιερατείων, γεωργών και μελών της κοινότητας. Όπως χαρακτηριστικά μας αναφέρει:

«Ήταν ένας τόπος εμπειρίας του ουρανού, ένας “μηχανισμός” χρονισμού χωρίς δείκτες αλλά με φως, σκιά και προσανατολισμό. Η Παπούρα είναι κόμβος ουράνιων και γήινων διαδρομών. 

Από την Παπούρα φαίνονται κατά την ανατολή ή δύση του ηλίου σε ισημερίας και:  ο Γιούχτας, ιερή κορυφή με ανθρώπινο προφίλ, πιθανώς ταυτισμένος με θεϊκή μορφή,  το Ιδαίο Άντρο και η Δίκτη, ιερά σπήλαια γέννησης θεών,  ο Πετσοφάς την 26 Οκτωβρίου, ακόμα ένα ιερό κορυφής με αντίστοιχες τελετουργικές δομές.

Αυτή η αλληλουχία δημιουργεί ένα δίκτυο ιερών κορυφών, εναρμονισμένων με τον ετήσιο ηλιακό κύκλο τις ισημερίες, τα ηλιοστάσια, και πιθανότατα τις φάσεις της Σελήνης όπως διερευνούμε με τον κ. Ν. Τσικριτσή.

Ταυτόχρονα ο λόφος, όπως υπογραμμίζει στο Newsbeast «είναι το υψηλότερο φυσικό σημείο της ευρύτερης περιοχής, παρουσιάζει χαρακτηριστικά που υποδηλώνουν αστρονομική και τελετουργική χρήση:

  • Δεσπόζει πλήρως στον ορίζοντα και επιτρέπει πλήρη εποπτεία ανατολής και δύσης.
  • Στην κορυφή του ανακαλύφθηκε τεράστιος βαθμιδωτός κυκλικός πύργος με επτά ομόκεντρες κυλινδρικές κατασκευές. 

  • Οι επτά ομόκεντρες κυλινδρικές κατασκευές (επταπλός πύργος) υποδεικνύουν αστρονομική σημασία της γιγάντιας κατασκευής [7 είναι ο Ήλιος, η Σελήνη και οι 5 πλανήτες].


Ας διδαχθούμε από τον Πλάτωνα που λέει ότι τα κτήρια πρέπει να έχουν αστρονομικό προσανατολισμό


• Οι βαθμίδες που υποδηλώνουν σχέση με την αστρονομία.


• Στο κέντρο υπάρχει η υψηλότερη κυλινδρική κατασκευή η οποία είναι διηρημένη σε τέσσερα τμήματα σταυροειδώς. Ο προσανατολισμός του σκέλους Δ-Α βλέπει την ανατολή Ηλίου 26 Οκτωβρίου, ημέρα έναρξης εργασιών για σπορά σιτηρών.


• Αποδεικνύει ότι ημερολόγια υπήρχαν στην Ελλάδα από την αρχή του Πολιτισμού μας. 


• Η θέση του είναι ιδανική για παρατήρηση ηλιοστασίων, ισημεριών και φάσεων της Σελήνης.


Ο Πλάτων προτείνει οι πόλεις και οι ναοί να σχεδιάζονται βάσει την κοσμική αρμονία, όπως αυτή φαίνεται στις κινήσεις του Ήλιου, της Σελήνης, των πλανητών και των αστεριών, ώστε να συνδέεται η ανθρώπινη ζωή με την κοσμική αρμονία. Ο Πλάτων, τόσο στην Πολιτεία όσο και στους Νόμους, διδάσκει ότι ο αστρονομικός προσανατολισμός αποτελεί θεμέλιο της παιδείας, της πολιτείας και της ιερής αρχιτεκτονικής. Σύμφωνα με τον ίδιο, η παρατήρηση του ουρανού και η κατανόηση της τάξης του κόσμου οδηγούν στην ενάρετη ζωή. 
Η Πλατωνική θεώρηση απαιτεί αστρονομικό προσανατολισμό ως θεμέλιο της κοινωνίας και μέσω της αρχιτεκτονικής και της πόλης.

Ο Πλάτων θεωρούσε την αστρονομία κομβική για τη φιλοσοφία, την παιδεία και την αρχιτεκτονική. Συγκεκριμένα: Στους Νόμους (Ν. 945e–946b), προτείνει σαφώς να σχεδιάζονται οι πόλεις και οι ναοί με βάση την πορεία του Ηλίου, της Σελήνης και των αστέρων, ώστε να αντανακλούν την αρμονία του σύμπαντος. Στην Πολιτεία (Βιβλίο Ζ΄, 527d–530c): «Ο Θεός δεν δημιούργησε τα μάτια για να βλέπουμε, αλλά για να στρέφουμε την ψυχή μας προς την τάξη του ουρανού και να μιμούμαστε την αρετή του κόσμου» και Νόμοι (Ν. 945e–946b): «Η αληθινή αστρονομία είναι αυτή που οδηγεί την ψυχή στην κατανόηση του θείου ρυθμού και της κοσμικής τάξης». 


Συνεπώς, επειδή, όπως αποδείξαμε με τον κ. Μηνά Τσικριτσή, ο λόφος Παπούρα έχει αστρονομικούς προσανατολισμούς, δεν είναι απλώς για ένα μνημείο, αλλά για μια υλοποίηση πλατωνικής κοσμολογικής αρχιτεκτονικής, δυο χιλιετίες πριν τον Πλάτωνα, άρα ο μέγας σοφός διδάχτηκε από κατασκευές όπως της Παπούρας και οδηγήθηκε στην αστρονομική του Πυθαγόρεια θεώρηση του αρμονικού Κόσμου, με ανθρώπινους νόμους παρόμοιους με τους Κοσμικούς που διδάσκουν οι αρχαίοι Κρητικοί 1500 έτη πριν τον Πλάτωνα».

Για τον «φύλακα» του Μηχανισμού των Αντικυθήρων «αν ο λόφος Παπούρα ήταν τόπος ιερός ή λατρευτικός με αστρονομικό προσανατολισμό, η κάλυψή του με τεχνητές εγκαταστάσεις ραντάρ συνιστά πράξη βαθιάς πολιτιστικής αμέλειας και αντίθεσης με τα θεμέλια της ελληνικής κοσμοθεωρίας ενώ θα πρέπει να συντηρηθεί και να προφυλαχθεί καθώς η μορφολογία και η γεωγραφική θέση του παραπέμπουν στο μεγαλύτερο γνωστό ιερό κορυφής που ίσως παράλληλα είναι κέντρο διοικητικής ισχύος της αρχαιότητας.


Οι αστρονομικές μελέτες δείχνουν ότι ο σχεδιασμός του έγινε κατά Πλάτωνα και είναι με βεβαιότητα το αρχαιότερο και μεγαλύτερο αρχαίο αστεροσκοπείο στην Ελλάδα.
Για τον λόγο αυτό η Πολιτεία πρέπει να επιδείξει σεβασμό προς τις νουθεσίες των προγόνων μας, αξιοποιώντας την αρχαιολογική και αστρονομική αξία του λόφου Παπούρα ως πηγή γνώσης και πολιτιστικής υπερηφάνειας. Οποιαδήποτε παρέκκλιση από αυτή την υποχρέωση δεν θα αποτελεί απλώς λανθασμένη επιλογή, αλλά αφελές σφάλμα με βαρύ αντίκτυπο: πολιτιστική απώλεια, νομική ανεπάρκεια και δυσμενής προηγούμενο για τη διαχείριση της εθνικής κληρονομιάς».



Για την προστασία και ανάδειξη του λόφου Παπούρα, επιβάλλεται όπως υπογραμμίζει στο Newsbeast ο διακεκριμένος καθηγητής του ΕΚΠΑ: «Εμπεριστατωμένη επιστημονική τεκμηρίωση με εκπόνηση ολοκληρωμένων αρχαιολογικών, αρχιτεκτονικών και αρχαιοαστρονομικών μελετών, με στόχο την κατανόηση όλων των μνημειακών και ουράνιων διαστάσεων του χώρου. Διαφύλαξη του χώρου ως ζωντανού μνημείου, με διατήρηση της υφής και της μορφής του λόφου ως «πνευματικού τοπίου», ανοικτού σε έρευνα και εκπαιδευτική αξιοποίηση. Ανασχεδιασμό και εναλλακτικές λύσεις με πλάνο επανεξέτασης των τεχνικών σχεδίων για τις σύγχρονες υποδομές (ραντάρ, επικοινωνίες, αεροδρόμιο) σε γειτονικές θέσεις ή με καινοτόμες διατάξεις, ώστε να μην θιγεί η αρχαιολογική συνέπεια. Νομική και ηθική συμμόρφωση με τήρηση των διατάξεων του αρχαιολογικού νόμου, του Συντάγματος και των διεθνών συμβάσεων, υπερβαίνοντας τα στενά τεχνικά κριτήρια και σεβόμενοι την πολιτιστική ευθύνη μας».