Οι σπάνιες γαίες είναι μια λέξη που συναντάμε συνέχεια τους τελευταίους μήνες με αφορμή τις παγκόσμιες εξελίξεις, είτε πρόκειται για τον πόλεμο στην Ουκρανία, είτε για τον παγκόσμιο εμπορικό πόλεμο που κήρυξε ο Τραμπ.
Πρώτη φορά ανακαλύφθηκαν το 1787 όταν ο Σουηδός υπολοχαγός Carl Axel Arrhenius βρήκε μια παράξενη μαύρη πέτρα κοντά στο χωριό Ytterby. Οι χημικοί της εποχής την ονόμασαν «σπάνια γη», επειδή κανείς στον πλανήτη δεν είχε δει κάτι παρόμοιο. Έκτοτε, αυτός ο χαρακτηρισμός καθιερώθηκε και χρησιμοποιείται μέχρι και στις μέρες μας, δύο αιώνες αργότερα.
Άρα, οι σπάνιες γαίες είναι σπάνιες; Μόνο στο όνομα, γιατί στην πράξη εντοπίζονται παντού. Είναι τόσο άφθονες, ώστε να «κρύβονται» σε κοινή θέα, ενώ μερικά ορυκτά ξεπερνούν σε ποσότητες κοινά μεταλλεύματα.
Το ζήτημα δεν αφορά την αφθονία τους, αλλά τις προϋποθέσεις για την εξόρυξη τους. Γεωλογικά είναι κοινές, αλλά η εξόρυξη και επεξεργασία -με τη δεύτερη διαδικασία να μη μπορεί να αποφευχθεί- καταστρέφουν το περιβάλλον σε πάρα πολύ σημαντικό βαθμό. Π.χ., ορισμένες σπάνιες γαίες παράγουν ραδιενέργεια και άλλες ουσίες που διαβρώνουν για χρόνια ή αιώνες το περιβάλλον.
Η ονομασία σπάνιες γαίες λοιπόν, παραμένει, επειδή χρειάζεται να πληρούνται ταυτόχρονα δύο κριτήρια για να εξορυχτούν: Να υπάρχει μεγάλο απόθεμα σε μια περιοχή και η περιβαλλοντική καταστροφή που θα ακολουθήσει να είναι βιώσιμη.
Μέχρι στιγμής, η μόνη χώρα που έχει καταφέρει να παράγει σπάνιες γαίες επιτυχημένα είναι η Κίνα, που κατέχει το 60% της παγκόσμιας παραγωγής. Τα μέρη της με μεγάλα αποθέματα είναι ακατοίκητα ή άγνωστα στο ευρύ κοινό, οπότε δεν υπάρχουν αντιδράσεις.
Γιατί ο κόσμος ξαφνικά ενδιαφέρεται
Κάποτε, ο ακαδημαϊκός A.E. Fersman αποκάλεσε τις σπάνιες γαίες «βιταμίνες της βιομηχανίας» και μερικοί τον χλεύασαν για αυτό. Σήμερα, τα συγκεκριμένα μεταλλεύματα χρησιμοποιούνται από την κατασκευή smartphones, μέχρι σε αυτοκίνητα, ηλεκτρικά αυτοκίνητα, διαστημόπλοια ή και πυραύλους. Εν ολίγοις επηρεάζουν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής, παρότι χρησιμοποιούνται σε μικρές ποσότητες σε σχέση με άλλα ορυκτά.
Όσο εξελίσσεται η τεχνολογία και συντελείται η ενεργειακή μετάβαση -που δεν μπορεί να αποφευχθεί-, τόσο αναβαθμίζεται και ο ρόλος τους.
Ενδεικτική, είναι η κόντρα ΗΠΑ-Κίνας. Ο Τραμπ ανακοίνωσε ότι θα μειώσει στο 80% τους δασμούς ύψους 145% που επέβαλε στο Πεκίνο, επειδή η Κίνα σκέφτηκε να απαγορεύσει την εξαγωγή και επεξεργασία εννέα σπάνιων γαιών.
Τα συγκεκριμένα μεταλλεύματα που τέθηκαν στο στόχαστρο, αφορούν την κατασκευή αμερικανικών δικτύων τηλεπικοινωνιών, πολιτικών αεροσκαφών, αλλά και των μαχητικών F-35. Σε περίπτωση που ο Αμερικανός πρόεδρος κλιμακώσει τον εμπορικό πόλεμο, το Πεκίνο μπορεί να βάλει φρένο στον εκσυγχρονισμό της αμερικανικής Πολεμικής Αεροπορίας διαταράσσοντας την παραγωγή F-35, που θεωρείται ύψιστης σημασίας για την αμερικανική ασφάλεια.
Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτές;
Οι σπάνιες γαίες μπορεί να μονοπωλούν το παγκόσμιο ενδιαφέρον, αλλά δεν είναι μονόδρομος. Στην πράξη έχει αποδειχθεί, ότι μπορεί να υπάρξει εναλλακτική λύση, έστω και δύσκολα, αλλά αυτή η επιλογή απειλεί τον υπερκαταναλωτισμό, κινητήριο μοχλό του σύγχρονου οικονομικού συστήματος.
Η ιστοσελίδα Interesting Engineering έφερε ως παράδειγμα το επεισόδιο Κίνας-Ιαπωνίας το 2010. Τότε, η Κίνα ανέστειλε προσωρινά τις εξαγωγές σπάνιων γαιών στην Ιαπωνία μετά τη διπλωματική διαμάχη για τα νησιά Σενκάκου και τη σύλληψη ενός Κινέζου καπετάνιου αλιευτικού σκάφους.
Η ενέργεια αυτή, αν και σύντομης διάρκειας, προκάλεσε πανικό στις βιομηχανίες της Ιαπωνίας, ιδίως στον τομέα της αυτοκινητοβιομηχανίας, καθώς η Ιαπωνία εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από την Κίνα όσον αφορά τις εισαγωγές σπάνιων γαιών. Το Τόκιο λοιπόν εφάρμοσε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για τη μείωση της εξάρτησής από τις κινεζικές σπάνιες γαίες, συμπεριλαμβανομένου της επένδυσης σε εναλλακτικές αλυσίδες εφοδιασμού, της προώθησης της ανακύκλωσης και της ανάπτυξης νέων τεχνολογιών για τη μείωση της χρήσης σπάνιων γαιών.
Επίσης, κάτι που θα μπορούσε να βοηθήσει είναι η ανακύκλωση ηλεκτρονικών συσκευών, καθώς περιέχουν μικροποσότητες σπάνιων γαιών. Το όλο εγχείρημα όμως, θεωρείται κοστοβόρο και κυρίως σκοντάφτει στα συμφέροντα των εταιρειών ηλεκτρονικών συσκευών. Σε ένα υποθετικό σενάριο, αν η ανακύκλωση γινόταν με επιτυχία, αυτές οι επιχειρήσεις θα μπορούσαν να χάσουν έως και τα μισά κέρδη τους, με τη ζημιά να παραμένει διαχειρίσιμη και βιώσιμη όμως.
Εν ολίγοις οι σπάνιες γαίες δεν σπανίζουν στον πλανήτη, αλλά καταστρέφουν τη Γη, η οποία είναι μοναδική, από τη στιγμή που δεν υπάρχει άλλο βιώσιμο μέρος στο σύμπαν.
