Σε μια εποχή όπου οι ανισότητες στην εκπαίδευση εξακολουθούν να διευρύνουν το κοινωνικό χάσμα, τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ) λειτουργούν ως καταφύγιο για όσους δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν την υποχρεωτική εκπαίδευση. Απευθυνόμενα σε ενήλικες και συχνά σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, προσφέρουν τη δυνατότητα όχι μόνο για μόρφωση αλλά και για ουσιαστική επανένταξη στην κοινωνία και την αγορά εργασίας.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ΣΔΕ που λειτουργούν εντός σωφρονιστικών καταστημάτων, όπως το ΣΔΕ Κορυδαλλού. Εκεί, η εκπαίδευση αποκτά ακόμα πιο καθοριστικό χαρακτήρα, καθώς συνδέεται άμεσα με την κοινωνική αποκατάσταση των κρατουμένων. Η Πέπη Ορφανάκη, διευθύντρια εκπαιδευτικών δομών και κατάρτισης των ΣΔΕ Κορυδαλλού, μιλά στο Newsbeast για την εκπαίδευση ως πράξη κοινωνικής δικαιοσύνης, τα εμπόδια που συναντούν εκπαιδευτικοί και εκπαιδευόμενοι, αλλά και τη δύναμη της δεύτερης ευκαιρίας, ακόμα και μέσα στη φυλακή.
–Ποιος είναι ο βασικός ρόλος των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας και ποια ανάγκη της
κοινωνίας καλύπτουν;
Τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ) αποτελούν δημόσιες εκπαιδευτικές δομές οι οποίες απευθύνονται σε ενήλικες που επιθυμούν να ολοκληρώσουν την 12χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση. Πρόκειται για σχολεία που η φοίτηση αντιστοιχεί με τη φοίτηση στο τυπικό Γυμνάσιο και απευθύνονται σε ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού για τη μείωση του αναλφαβητισμού στον συνολικό πληθυσμό. Ως σχολείο ενηλίκων, το πρόγραμμα σπουδών είναι προσαρμοσμένο στις βασικές αρχές της εκπαίδευσης ενηλίκων και για τον λόγο αυτό η φοίτηση είναι 2ετής. Η ολοκλήρωση των σπουδών οδηγεί στην απόκτηση απολυτήριου Γυμνασίου με τον οποίο κάποιος/α μπορεί να εγγραφεί σε Λύκειο ή σε μια άλλη μεταγυμνασιακή εκπαιδευτική δομή ή να ενταχθεί στην αγορά εργασίας με καλύτερους όρους. Ως προς την εκπαίδευση στις φυλακές, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι το μορφωτικό επίπεδο των κρατουμένων είναι πολύ χαμηλότερο σε σχέση με το μορφωτικό επίπεδο του συνολικού πληθυσμού. Για τον λόγο αυτό, στις φυλακές δεν υπάρχουν μόνο ΣΔΕ.
Για παράδειγμα, στο Σωφρονιστικό Κατάστημα Κορυδαλλου Ι (ανδρική φυλακή) όπου και εργάζομαι, υπάρχει το μονοθέσιο 19ο Δημοτικό Σχολείο Κορυδαλλού, το 2ο ΣΔΕ Κορυδαλλού και η 2η ΔΣΑΕΚ Κορυδαλλού με τέσσερις ειδικότητες. Δυστυχώς, δεν υπάρχει Λύκειο, ώστε να ικανοποιηθούν οι εκπαιδευτικές ανάγκες των κρατουμένων μεταγυμνασιακού επιπέδου.
Ο βασικός ρόλος των σχολείων φυλακής αποτελεί όχι μόνο η βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου, το οποίο αποτελεί προστατευτικό παράγοντα για όλα τα μέλη της κοινωνίας και την ίδια την κοινωνία εν γένει, αλλά και η κοινωνική επανένταξη του κρατουμένου. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η μείωση του φαινομένου της «περιστρεφόμενης πόρτας», δηλαδή της υποτροπής ή της επιστροφής του αποφυλακισμένου ατόμου στη φυλακή, με τεράστια και εύλογα τα οφέλη για το σύνολο της κοινωνίας.
-Ποιες είναι οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι εργάζονται σε σωφρονιστικά ιδρύματα/φυλακές;
Η διδασκαλία στη φυλακή δεν είναι απρόσκοπτη. Τα εμπόδια είναι πολλά. Η εκπαίδευση περιορίζεται από το κανονιστικό πλαίσιο της φυλακής, π.χ. δεν υπάρχει πρόσβαση στο διαδίκτυο, οι εκπαιδευτικές δράσεις πρέπει να προσαρμόζονται στο ωρολόγιο πρόγραμμα του Καταστήματος ή και να αδειοδοτούνται από το Συμβούλιο του Καταστήματος, υπάρχει απαγόρευση εισόδου κάποιων υλικών διδασκαλίας για λόγους ασφαλείας, ενώ τις περισσότερες φορές ο/η εκπαιδευτικός αντιμετωπίζεται από το φυλακτικό σύστημα με όρους καχυποψίας και ως ξένο σώμα.
Από παιδαγωγικής πλευράς, ο/η εκπαιδευτικός που εργάζεται στο σχολείο των φυλακών καλείται να εργαστεί σε τάξεις μεικτής δυναμικότητας, με πολλά επίπεδα δηλαδή, με ανθρώπους από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, πολλοί/ες με μαθησιακές δυσκολίες, η πλειοψηφία των οποίων είναι θύματα της σχολικής διαρροής και φορείς αρνητικών εμπειριών από τη φοίτησή τους κατά την παιδική ή νεανική τους ηλικία. Στο πλαίσιο αυτό, οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να γίνουν κριτικοί φορείς της απόκτησης της γνώσης με τρόπο πρακτικό, θεωρητικό αλλά και εμπειρικό. Πρέπει δηλαδή ο/η εκπαιδευτικός να χρησιμοποιεί όλες τις σύγχρονες μεθόδους και τεχνικές της διαφοροποιημένης διδασκαλίας, ώστε να επιτύχει μέσα από τη γνώση την ενεργοποίηση των μαθητών και να μειώσει όλα αυτά τα συναισθήματα ματαίωσης που χαρακτηρίζουν έναν κρατούμενο. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν ο/η εκπαιδευτικός όχι μόνο γνωρίζει το αντικείμενο και αγαπά τη διδασκαλία, αλλά κυρίως διαθέτει πολύ χρόνο για τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό.
Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι παρόλο που το επίπεδο επαγγελματικής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών της φυλακής είναι υψηλό, υπάρχουν φαινόμενα επαγγελματικής εξουθένωσης. Αυτό είναι φυσικό, καθώς η εργασία σε ένα ιδιαίτερα ζοφερό περιβάλλον, με συνεχή επιτήρηση και με ανθρώπους ψυχολογικά επιβαρυμένους, βιώνεται με στρες και έντονη συναισθηματική φόρτιση.
-Πώς διαμορφώνονται οι σχέσεις ανάμεσα σε εκπαιδευτικούς και εκπαιδευόμενους στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας και ποιον ρόλο παίζει αυτή η σχέση στην εκπαιδευτική διαδικασία;
Η διαμόρφωση θετικών σχέσεων μεταξύ εκπαιδευτικών και εκπαιδευομένων είναι κεντρικής σημασίας. Οι σχέσεις χαρακτηρίζονται και για τα δύο μέρη από αλληλοσεβασμό, αλληλουποστήριξη, αλληλεγγύη και του αισθήματος του ανήκειν σε μια εκπαιδευτική κοινότητα. Μέσα στο σχολείο, ο κρατούμενος γίνεται μαθητής, αλληλεπιδρά, διαμορφώνει κοινωνικές σχέσεις, αποκτά μία άλλη ταυτότητα. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό, όταν ένας άνθρωπος ζει σε ένα περιβάλλον που η ταυτότητα βάλλεται σε όλα τα επίπεδα.
Από την άλλη πλευρά, και ο/η εκπαιδευτικός διαμορφώνεται μέσα από την εκπαιδευτική εμπειρία της φυλακής. Μαθαίνει ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο ή δοσμένο από τη φύση, απεγκλωβίζεται από στερεότυπα και προκαταλήψεις και οδηγείται μέσα από τον αναστοχασμό και τον εμπλουτισμό των συναισθηματικών του εμπειριών σε καλύτερη γνώση του εαυτού.
-Ποια είναι τα βασικά κίνητρα των κρατουμένων για να συμμετάσχουν σε εκπαιδευτικά προγράμματα; Παραμένουν αφοσιωμένοι στη διαδικασία της εκπαίδευσης;
Ένας κρατούμενος επιθυμεί δύο πράγματα: Τη γρήγορη αποφυλάκιση και τη διαβίωσή του στο Κατάστημα με καλύτερους όρους. Ο ευεργετικός υπολογισμός της ποινής λόγω φοίτησης αποτελεί επομένως ένα πολύ σημαντικό αλλά αρχικό κίνητρο. Όπως ακριβώς είναι η αμοιβή σε μια εργασία ή όπως λειτουργεί το παρουσιολόγιο σε ένα σχολείο. Το μεροκάματο δηλαδή δεν είναι το μοναδικό κίνητρο. Οι μαθητές αισθάνονται ότι μέσα από το σχολείο θα έχουν μια καλύτερη ποινική μεταχείριση στο δικαστήριο, αλλά και ότι διαχειρίζονται καλύτερα τον χρόνο της φυλάκισης. Συναντούν ανθρώπους που βρίσκονται εκτός των τειχών, μαθαίνουν την ελληνική γλώσσα που για αυτούς είναι πολύ σημαντική γνώση, αποκτούν έναν τίτλο που θα τους επιτρέψει να επανενταχθούν στην κοινωνία με καλύτερους όρους.
Επιπρόσθετα, φοιτώντας στο σχολείο, ο κρατούμενος γνωρίζει ότι βρίσκεται σε ένα υποστηρικτικό περιβάλλον. Σε έναν χώρο που τον προστατεύει. Για τον λόγο αυτό, ο ίδιος ο μαθητής περιφρουρεί το σχολείο του. Χαρακτηριστικά θα σας αναφέρω ότι στο σχολείο δεν υπάρχουν περιστατικά βίας ή σχολικού εκφοβισμού. Και αν υπάρξουν εντάσεις, οι ίδιοι οι μαθητές με τους εκπαιδευτικούς τους επιλύουν το πρόβλημα με όρους ισότιμης επικοινωνίας και σεβασμού.
-Πώς συμβάλλει η εκπαίδευση μέσα στις φυλακές στην επανένταξη των κρατουμένων στην κοινωνία;
Η κοινωνική επανένταξη επιτυγχάνεται τόσο μέσα από την απόκτηση γνώσεων, αλλά κυρίως μέσα από την εκπαιδευτική πλαισίωση του κρατούμενου, ο οποίος κατά τη φοίτησή του επιτυγχάνει την αυτονόμησή του, την επανασύνδεση με το εκπαιδευτικό σύστημα και τη δημιουργία καινούργιων σχέσεων και τρόπων ζωής. Ας μην ξεχνάμε ότι όλες οι εμπειρικές έρευνες, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, καταδεικνύουν ότι η εργασία και η εκπαίδευση αποτελούν προστατευτικό παράγοντα για τους κρατούμενους/ες και κύριος μοχλός για την κοινωνική επανένταξη. Αυτό το γεγονός είναι κάτι που θεμελιώνεται επιστημονικά, που άλλωστε δεν αμφισβητείται από καμία πλευρά.
Η εκπαίδευση αποτελεί δικαίωμα όλων των κρατουμένων ανεξαρτήτου φύλου, εθνότητας, θρησκεύματος, σεξουαλικού προσανατολισμού και πρέπει να διασφαλίζεται η προστασία του από την
πολιτεία. Εξάλλου, νομίζω ότι, όταν τα δικαιώματα του κρατούμενου γίνονται σεβαστά, μοιραία αισθάνεται ότι η αδικία δεν είναι δεδομένη, ότι μπορεί να υπάρξει κοινωνική δικαιοσύνη και ότι μπορεί κατά την αποφυλάκισή του να συνεχίσει τη ζωή του χρησιμοποιώντας νόμιμα μέσα.
-Πώς αντιμετωπίζει η ελληνική κοινωνία τους ανθρώπους που έχουν αποφυλακιστεί; Υπάρχει κοινωνική αποδοχή και υποστήριξη για την επανένταξή τους;
Δυστυχώς, η απόδοση στίγματος στους αποφυλακισμένους είναι εξαιρετικά ισχυρή. Για τον λόγο αυτό, πολλοί αποφυλακισμένοι αποκρύπτουν -αν μπορούν- την εμπειρία της φυλάκισης. Η αδυναμία εύρεσης εργασίας, στέγης, οικονομικής υποστήριξης, υγειονομικής περίθαλψης, κοινωνικής προστασίας γενικότερα, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει ένας άνθρωπος που βγαίνει από τη φυλακή και είναι χαρακτηριστικές συνέπειες του στιγματισμού.
Είναι νομίζω σημαντικό να πούμε ότι αυτή η έλλειψη υποστήριξης και η αρνητική υποδοχή της ελληνικής κοινωνίας συνδέονται με τη δημιουργία κοινωνικών εικόνων που διαμορφώνονται από τα ΜΜΕ όπου ο/η αποφυλακισμένος αντιμετωπίζεται ως φορέας κινδύνου και απειλής για το κοινωνικό σύνολο. Τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα, τα πράγματα είναι χειρότερα. Με την επικράτηση ενός ποινικού λαϊκισμού γύρω από την οποία η αυστηροποίηση παρουσιάζεται ως λύση για τη μείωση της εγκληματικότητας, την καλλιέργεια του φόβου του εγκλήματος και τη συντηρητικοποίηση των μεσαίων στρωμάτων, μιλάμε για διεύρυνση του κοινωνικού αποκλεισμού των αποφυλακισμένων και όχι για την επανένταξή τους.
-Πώς ανταποκρίνεται η Πολιτεία στο έργο και τις ανάγκες των ΣΔΕ; Υπάρχει επαρκής στήριξη και θεσμική αναγνώριση του ρόλου τους;
Έχουν συντελεστεί κάποια βήματα για την προώθηση της εκπαίδευσης στις φυλακές, αλλά ακόμη δεν μπορούμε να πούμε ότι έχει γίνει ένα ποιοτικό άλμα τέτοιο που να διασφαλίζει τα εκπαιδευτικά δικαιώματα των κρατούμενων στο σύνολό τους. Σε πολλά καταστήματα κράτησης δεν λειτουργούν σχολεία, η εγγραφή των κρατουμένων στα ήδη υπάρχοντα σχολεία φυλακών πραγματοποιείται με πολλά εμπόδια, τα σχολεία δεν επανδρώνονται εγκαίρως με διδακτικό προσωπικό, υπάρχει ελλιπής χρηματοδότηση, δεν παραχωρούνται χώροι μέσα στις φυλακές για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτικών δομών προκειμένου να εγγράψουν περισσότερους κρατούμενους. Παρόλο, λοιπόν, που θεσμικά αναγνωρίζεται ο ρόλος της εκπαίδευσης στις φυλακές, πρέπει να γίνουν πολλά σε επίπεδο εφαρμογής.
-Μπορείτε να μοιραστείτε μια εμπειρία ή ένα περιστατικό που να αποτυπώνει τη σημασία που έχει ένα ΣΔΕ στη ζωή ενός ανθρώπου;
Είμαστε από τα μοναδικά σχολεία που οι εκπαιδευτικοί χαιρόμαστε όταν ένας μαθητής φεύγει από το σχολείο. Χαιρόμαστε διπλά όταν κατά την αποφυλάκιση μαθαίνουμε ότι ο μαθητής ζητά μετεγγραφή και συνεχίζει τη φοίτησή του. Τα περιστατικά και οι εμπειρίες που αποτυπώνουν τη σημασία του σχολείου για έναν κρατούμενο είναι πάρα πολλά. Αποτυπώνονται στη μεταξύ μας επικοινωνία, στα ευχαριστώ τους, στις ζωγραφιές τους, στα κείμενά τους σε καθημερινή βάση, στη θετική στάση που διαμορφώνουν για τη φοίτηση των παιδιών τους. Αποτυπώνονται επίσης και από την αντίδρασή τους, όταν με βίαιο τρόπο τούς στερείται το σχολείο.
Χαρακτηριστικά, τα τελευταία χρόνια έχουν αυξηθεί σημαντικά σε σχέση με το παρελθόν οι διεκδικήσεις των κρατουμένων (ψηφίσματα, απεργίες πείνας, επιστολές στον Τύπο) σχετικά με το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Αναφέρουμε ψήφισμα, τον Δεκέμβριο του 2024, 414 κρατουμένων του Σωφρονιστικού Καταστήματος Κορυδαλλού Ι, με αίτημα τη δημιουργία Λυκείου, ή την απεργία πείνας και δίψας του κρατούμενου ο οποίος είχε μεταχθεί σε φυλακή χωρίς σχολείο, με αίτημα την επιστροφή του στο σχολείο, προκειμένου να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Κατά συνέπεια, το σχολείο καθίσταται ένας τόπος διαμάχης και διεκδίκησης, τον οποίο πολλές φορές ο φυλακισμένος προασπίζεται με το ίδιο του το σώμα.
