Tο ευρωπαϊκό πρόγραμμα «A Season of Classic Films» που για 6η χρονιά χρηματοδοτεί αποκαταστάσεις εμβληματικών ευρωπαϊκών ταινιών, παρουσίασε και φέτος, στο 78ο Φεστιβάλ των Καννών, τον νέο του κατάλογο ο οποίος περιλαμβάνει 40 τίτλους ταινιών από 27 ευρωπαϊκά αρχεία.

Η Ταινιοθήκη της Ελλάδας συμμετέχει ενεργά στο πρόγραμμα και αυτή την περίοδο, η ομάδα του νέου εργαστηρίου ετοιμάζει την δεύτερη αποκατάσταση της: την ταινία ορόσημο του ελληνικού κινηματογράφου Πικρό ψωμί (1951) σε σκηνοθεσία Γρηγόρη Γρηγορίου. Η ταινία φιγουράρει στον φετινό κατάλογο με τις υπό αποκατάσταση ταινίες του προγράμματος για το 2025 που παρουσιάστηκε στις Κάννες.

Η ταινία – ορόσημο που καθιέρωσε την Ελένη Ζαφειρίου στο ρόλο της μάνας

Στο Πικρό Ψωμί πρωταγωνιστεί ο Φώτης, ένας πανέξυπνος μαθητής που μεγαλώνει σε μια εργατική οικογένεια στην Αθήνα. Ο πατέρας του εργάζεται υπό σκληρές συνθήκες ως οικοδόμος ενώ η μητέρα του μεγαλώνει με αφοσίωση τα τρία τους παιδιά –ένα από τα οποία έχει χάσει τα χέρια του από έκρηξη χειροβομβίδας στην Κατοχή. Παρά τις κακουχίες, το λαμπερό πνεύμα του Φώτη συνεχίζει να εντυπωσιάζει τους καθηγητές του. Θα καταφέρει να εκπληρώσει το όνειρο της μητέρας του και να γίνει ο πρώτος μορφωμένος άντρας της οικογένειας εξασφαλίζοντας ένα καλύτερο μέλλον;

To ασπρόμαυρo φιλμ, σε σενάριο της Ίντας Χριστινάκη (η οποία παίζει στην ταινία), θεωρείται ορόσημο για τον ελληνικό κινηματογράφο ως η πρώτη νεορεαλιστική ελληνική παραγωγή. Αποτυπώνει την σκληρή μεταπολεμική καθημερινότητα μιας οικογένειας στις φτωχογειτονιές της Αθήνας, ενώ εγκαθιδρύει την Ελένη Ζαφειρίου -στην πρώτη της κινηματογραφική εμφάνιση- ως τη απόλυτη «μάνα» του ελληνικού σινεμά.

Τα δε γυρίσματα σημαδεύτηκαν από ένα τραγικό γεγονός, καθώς κατά τη διάρκειά τους πέθανε ο Στράτος Φλώρος ο οποίος έπαιζε τον μεσαίο αδερφό. Ο νεαρός ηθοποιός, που έκανε την πρώτη και τελευταία κινηματογραφική του εμφάνιση, σε ένα από τα γυρίσματα παραπονέθηκε για έντονο πονοκέφαλο και, λίγο αργότερα, έπεσε σε κώμα. Στο νοσοκομείο, όπου διακομίστηκε, διαγνώστηκε ότι πάσχει από φυματιώδη μηνιγγίτιδα και δύο ημέρες μετά άφησε την τελευταία του πνοή. Οι εναπομείνασες σκηνές του Γιάγκου Λυμπέρη γυρίστηκαν με τον ηθοποιό Στέλιο Παπαδάκη γυρισμένο πλάτη στην κάμερα.

Ο ρόλος της μάνας της οικογένειας προοριζόταν για τη θεατρική ηθοποιό Βάσω Μεταξά, η οποία όμως ζήτησε ένα υπερβολικό ποσό ως αμοιβή κι έτσι επέλεξαν την Ελένη Ζαφειρίου με τα μισά χρήματα. Η ταινία την καθιέρωσε στον ελληνικό κινηματογράφο, με την αγαπημένη ηθοποιό να παραδέχεται χρόνια μετά πως «χάρη στο πικρό ψωμί, έφαγα γλυκό ψωμί στη ζωή μου»!

Η ταινία έκανε πρεμιέρα στις 17 Δεκεμβρίου 1951. Έκοψε 33.824 εισιτήρια και κατατάχθηκε στην 12η θέση ανάμεσα σε 15 ταινίες της ίδιας σεζόν.

Το «Πικρό Ψωμί» είχε περιπέτειες με τη λογοκρισία εκείνης την εποχής. Η πρωτοβάθμια επιτροπή έκοψε τη φράση «Κι όσο θα γίνονται πόλεμοι, τόσο θα πληθαίνουν οι κουλοί και οι σακάτηδες», που αποτελούσε ένα φιλειρηνικό μήνυμα του Γρηγόρη Γρηγορίου. Τελικά, η δευτεροβάθμια επιτροπή, επέτρεψε την προβολή της χωρίς περικοπές.

Στη συνέχεια, όταν το φιλμ ζητήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση να κυκλοφορήσει στην εκεί αγορά, η λογοκρισία απαίτησε να αλλάξει το σενάριο και ο μικρός γιος να εμφανίζεται να συνεχίζει το σχολείο, προκειμένου «να μην εκτεθεί η Ελλάδα στους κομμουνιστές». Έτσι, προστέθηκε ένας επίλογος από τον Γρηγορίου, αλλά τελικά οι Σοβιετικοί δεν την ζήτησαν. Οι πρόσθετες σκηνές αφαιρέθηκαν κατόπιν από τον σκηνοθέτη.

Η ψηφιακά αποκατεστημένη σε 4Κ εκδοχή της ταινίας θα παρουσιαστεί σε πρεμιέρα το Φθινόπωρο του 2025. 

Ένα ταξίδι στην ευρωπαϊκή κινηματογραφική ιστορία

Ο φετινός κατάλογος του προγράμματος «A Season of Classic Films» περιλαμβάνει ταινίες μιας μεγάλης θεματικής και αισθητικής γκάμας: από βωβά φιλμ, όπως το Erdgift (1919, Γερμανία) και την ταινία τρόμου Curses of the Witch (1927, Φινλανδία), μέχρι νεορεαλιστικά κλασικά φιλμ όπως το Riso amaro (1949, Ιταλία) και το Πικρό Ψωμί (1951, Ελλάδα). Ο κατάλογος περιλαμβάνει επίσης αρκετά ντοκιμαντέρ, μικρού μήκους ταινίες αλλά και τις πρώτες δουλειές του Ιταλού Νάνι Μορέτι (Ecce Bombo, 1978) και της σουηδής Σουζάν Οστεν (Mama, 1982).

Στις Κάννες ανακοινώθηκε από την ACE και ο νικητής του φετινού Joint Restoration Grant (€70,000). Πρόκειται για την ταινία Woman with a Landscape (1976, Γιουγκοσλαβία) και πέντε από τις πειραματικές μικρού μήκους του Ivica Matić. Η αποκατάσταση των ταινιών θα γίνει με τη συνεργασία των κινηματογραφικών αρχείων της Σλοβενίας, της Κροατίας καθώς και του Κινηματογραφικού Μουσείου της Αυστρίας. Η επιτροπή απαρτίστηκε από την σκηνοθέτρια Ελίνα Ψύκου, τον κριτικό Federico Gironi, και την Sophie Tran από το ARΤΕ.

Οι αποκατεστημένες ταινίες θα προβάλλονται από τον Ιούνιο έως και τον Δεκέμβριο, συνοδευόμενες από άλλες εκδηλώσεις, ενώ επιλεγμένες ταινίες, θα είναι διαθέσιμες δωρεάν, με αγγλικούς υπότιτλους online.