Μπορεί η πανδημία της Covid-19 να πέρασε, έχοντας μετατραπεί σε ενδημικό φαινόμενο, ωστόσο τα αποτυπώματά της είναι ακόμα παντού γύρω μας. Οι αυξήσεις στις τιμές των προϊόντων, η αβεβαιότητα στις αγορές, το υψηλό κόστος των στεγαστικών δανείων και η όλο και μεγαλύτερη εξάρτηση από τις μεγάλες τεχνολογικές πλατφόρμες αποτελούν συνέπειες που δεν περιορίζονται στην περίοδο των ετών 2020 -2023. Μοιάζουν περισσότερο με μια νέα κανονικότητα, την οποία καλούμαστε όλοι να διαχειριστούμε. Πρόκειται για καταλυτικές αλλαγές σε παγκόσμιο επίπεδο οι οποίες επηρρεάζουν έως και σήμερα όλα τα κράτη και τους πολίτες τους.
Όπως τονίζει ο καθηγητής Οικονομικών στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας και βουλευτής από το 2010 Andrew Leigh στο βιβλίο του «Σύντομη Ιστορία της Οικονομίας» (εκδόσεις «Μεταίχμιο»), η πανδημία δεν ήταν μόνο μια υγειονομική δοκιμασία, αλλά και ένας καταλύτης που επιτάχυνε αλλαγές που ήδη τις βλέπουμε μπροστά μας.
Χάθηκαν 400 εκατ. θέσεις εργασίας και δόθηκαν πάνω από 10 τρισεκατομμύρια δολάρια σε επιδόματα
Γράφει χαρακτηριστικά: «Στις αρχές του 2020, η εμφάνιση της Covid-19 οδήγησε την οικονομία στη χειρότερη επιδείνωσή της από τη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930. Καθώς οι χώρες έκλειναν τα σύνορα και απαγόρευαν την κυκλοφορία, το παγκόσμιο εισόδημα στο δεύτερο τρίμηνο του 2020 έπεσε κατά 5%. Οι επενδύσεις των επιχειρήσεων κατακρημνίστηκαν, ο τουρισμός και η μετανάστευση ουσιαστικά σταμάτησαν και μειώθηκαν κατακόρυφα οι δαπάνες στις υπηρεσίες. Κάθε προηγμένη οικονομία μπήκε σε ύφεση. Σε όλο τον κόσμο χάθηκαν περίπου 400 εκατομμύρια θέσεις απασχόλησης. Για τη στήριξη των νοικοκυριών, οι κυβερνήσεις παρείχαν πάνω από 10 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ σε επιδόματα προς εργαζομένους και εταιρείες που πλήττονταν. Το 2019, το παγκόσμιο κρατικό χρέος ισούνταν με δέκα μήνες παγκόσμιου εισοδήματος. Το 2020, το παγκόσμιο κρατικό χρέος είχε εκτιναχθεί σε έναν ολόκληρο χρόνο παγκόσμιου εισοδήματος.
Τα εμβόλια μείωσαν τις πιθανότητες θανάτου
Δύο ανακαλύψεις ήταν αυτές που αποδείχθηκαν κρίσιμης σημασίας. Καταρχάς τα τεστ για τον κορονοϊό που συνέβαλαν στη λύση αυτού που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «πρόβλημα πληροφοριών» – αφού ήταν εφικτό πλέον να απομονωθούν οι ασθενείς στα πρώτα στάδια της νόσησης ώστε να μην κολλήσουν άλλους.
Κατά δεύτερον τα εμβόλια κατά της Covid-19 πρόσφεραν ένα σημαντικό όφελος σε εκείνους που τα έκαναν – μειώνοντας τις πιθανότητες θανάτου σε λιγότερο από το 1/10 του κινδύνου που διέτρεχαν οι μη εμβολιασμένοι. Τα εμβόλια αποτέλεσαν επίσης μια σημαντική θετική εξωτερικότητα, μειώνοντας τον ρυθμό εξάπλωσης της ασθένειας. Χάρη στη θετική αυτή εξωτερικότητα, οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο πρόσφεραν δωρεάν τα εμβόλια, αντί να ζητήσουν από τον κόσμο να τα πληρώσει.
Αν και κλεισμένοι σπίτι, ξοδεύαμε περισσότερα
Για όσους χάραζαν νομισματική πολιτική, μια έκπληξη που έφερε η COVID-19 σύμφωνα με τον πανεπιστημιακό καθηγητή, ήταν ο αντίκτυπος που εμφανίστηκε στον πληθωρισμό με το τέλος των απαγορεύσεων κυκλοφορίας. «Τα νοικοκυριά, που τόσο καιρό δεν δαπανούσαν τίποτα, αποφάσισαν να ξεδώσουν, ενώ η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έφερε επίσης απότομη άνοδο των τιμών της ενέργειας» αναφέρει. Ξαφνικά, οι κεντρικές τράπεζες ήρθαν αντιμέτωπες με πληθωρισμό που έμοιαζε πολύ με εκείνον της δεκαετίας του 1970. Κι επειδή η μείωση του πληθωρισμού απαιτούσε αυξήσεις των επιτοκίων και όχι μειώσεις, δεν υπήρχε ανάγκη για αντισυμβατική νομισματική πολιτική.
Το άγχος των υψηλών επιτοκίων
Το πρόβλημα ήταν το άγχος που προκαλούσαν τα υψηλά επιτόκια στους κατόχους στεγαστικών δανείων και τους επιχειρηματίες, οι οποίοι είχαν συνηθίσει στο φτηνό χρήμα. Πολλοί άρχισαν να αμφισβητούν τις κεντρικές τράπεζες επειδή δεν είχαν πάρει μέτρα πιο νωρίς και επειδή είχαν λανθασμένα προβλέψει χαμηλό πληθωρισμό και χαμηλά επιτόκια.
Η απάντηση ανάγεται σε μια γενική πρόκληση της οικονομικής επιστήμης: οι προγνώσεις είναι δύσκολες. Όπως και οι μετεωρολόγοι ή οι αθλητικοί σχολιαστές, οι κεντρικοί τραπεζίτες δεν μπορούν να είναι πάντα σίγουροι για το τι τους περιμένει στην επόμενη γωνία. Όπως το έθεσε και ο… φιλόσοφος του μπέιζμπολ Γιόγκι Μπέρα, «Είναι δύσκολο να κάνουμε προβλέψεις, ειδικά για το μέλλον». Οι πανεπιστημιακοί οικονομολόγοι έχουν συνήθως τις αμφιβολίες τους για τις προγνώσεις, επισημαίνοντας ότι οι κρίσεις προκαλούνται συνήθως από απροσδόκητους κλυδωνισμούς. Συγκρούσεις, πανδημίες, λιμοί, χρεοκοπίες, αθετήσεις δανείων και εμπορικοί πόλεμοι συχνά δεν συμπεριλαμβάνονται στα οικονομικά μοντέλα, τα οποία επικεντρώνονται μόνο σε αργοκίνητες μεταβλητές.
Ο «Κανόνας Τίνμπεργκεν»
Πέρα από το γεγονός ότι δέχθηκαν επιθέσεις για την αδυναμία τους να προβλέψουν το μέλλον, οι κεντρικοί τραπεζίτες έχουν επικριθεί και για μια πληθώρα άλλων αμαρτιών. Γιατί δεν έκαναν περισσότερα για να αποτρέψουν τη συσσώρευση του δημόσιου χρέους; Γιατί επέτρεψαν οι κεντρικές τράπεζες σε μέρη όπως η Αυστραλία, η Ιρλανδία και οι Ηνωμένες Πολιτείες να διπλασιαστούν οι τιμές των ακινήτων μέσα σε μια δεκαετία περίπου στις αρχές της χιλιετίας; Γιατί επέτρεψαν οι κεντρικές τράπεζες να αναλάβουν τόσο χρέος τα νοικοκυριά;
Η απάντηση βρίσκεται σε κάτι που αποκαλείται «Κανόνας Τίνμπεργκεν», που απλώς επισημαίνει πως, αν έχεις μόνο ένα εργαλείο, μπορείς να έχεις και μόνο έναν στόχο. Το βασικό εργαλείο των κεντρικών τραπεζών είναι τα επιτόκια. Ο Κανόνας Τίνμπεργκεν επισημαίνει πως, αν έχουν εκτιναχθεί στα ύψη οι τιμές των ακινήτων όσο ο πληθωρισμός βρίσκεται κάτω από τον στόχο, οι κεντρικές τράπεζες δεν μπορούν να λύσουν και τα δύο προβλήματα. Κατά παρόμοιο τρόπο, αν οι οικογένειες αντιμετωπίζουν καλπάζοντα πληθωρισμό, αλλά κάποια νοικοκυριά δυσκολεύονται με τα στεγαστικά τους, οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να επιλέξουν ποιο πρόβλημα θα λύσουν.
Λίγες εταιρείες κατέχουν σχεδόν το σύνολο της αγοράς συγκεκριμένων προϊόντων
Ένας παράγοντας που συνέβαλε στα εμπόδια που αντιμετώπισαν οι εφοδιαστικές αλυσίδες κατά την πανδημία ήταν ο υψηλός βαθμός συγκέντρωσης σε πολλές αγορές. Για παράδειγμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, ουσιαστικά όλο το βρεφικό γάλα σε σκόνη παρασκευάζεται από λίγες μόνο εταιρείες και οι εισαγωγές έρχονται αντιμέτωπες με ισχυρούς περιορισμούς. «Όταν ο μεγαλύτερος παρασκευαστής, η Abbott, έκλεισε το μεγαλύτερο εργοστάσιό του εξαιτίας πιθανής μόλυνσης, επήλθε κρίση. Στο απόγειό της, εφτά στα δέκα σουπερμάρκετ στις ΗΠΑ δεν είχαν καθόλου γάλα σε σκόνη. Ο μικρός αριθμός παραγωγών είχε δημιουργήσει προβλήματα και οι γονείς ήταν εκείνοι που πλήρωναν το τίμημα» αναφέρει ο οικονομολόγος κ. Leigh.
«Η άποψη της Σχολής του Σικάγο περί πολιτικής ανταγωνισμού – ότι δηλ. τα μονοπώλια μπορούν να εξυπηρετήσουν καλά τους καταναλωτές σε πολλές περιπτώσεις – είχε αρχίσει να δέχεται όλο και πιο έντονη κριτική. Από το γάλα σε σκόνη (όπου τα 9/10 παρασκευάζονταν από τέσσερις εταιρείες) στα φέρετρα (όπου οι δύο κορυφαίοι παραγωγοί κατασκευάζουν τα 4/5 όλων των φερέτρων), οι συγκεντρωτικές αγορές ήταν στην κυριολεξία φαινόμενο από τη γέννηση ως τον θάνατο» διαβάζουμε.
Οι συγχωνεύσεις στον χώρο των social media
Η συγκέντρωση της αγοράς δεν απέρρεε απλώς απ’ το γεγονός ότι οι μεγάλες εταιρείες επικρατούν των ανταγωνιστών τους. Με την εφαρμογή του προτύπου καταναλωτικής πρόνοιας της Σχολής του Σικάγο, οι επιτροπές ανταγωνισμού και τα δικαστήρια είχαν επιτρέψει μια πληθώρα συγχωνεύσεων, μεταξύ αυτών και την αγορά του Instagram από το Facebook (την εταιρεία Meta ουσιαστικά) , του YouTube από την Google και της ζυθοποιίας SABMiller από την AB InBev. Οι οικονομολόγοι, όμως, ανησυχούσαν πλέον ότι η συγκέντρωση της αγοράς μπορεί και να είχε άλλες αρνητικές επιπτώσεις. Σε ό,τι αφορά τα ετήσια έσοδα, οι μεγαλύτερες εταιρείες μπορούν να συγκριθούν με ολόκληρα κράτη. Η Walmart έχει περίπου το οικονομικό μέγεθος της Ταϊλάνδης. Η Amazon έχει το μέγεθος της Αυστρίας. Η ExxonMobil του Περού. Ίσως, άρχισαν να σκέφτονται οι οικονομολόγοι, το μεγάλο να μην είναι και όμορφο τελικά.
Οι μεγάλοι παίκτες της τεχνολογίας
Τον φόβο περί κυριαρχίας στην αγορά τον αισθάνθηκαν περισσότερο στον τομέα της τεχνολογίας, όπου η δυναμική που επικρατεί συχνά υπαγορεύει ότι ο νικητής τα παίρνει όλα. Στα προηγμένα κράτη, πέντε εταιρείες, που αποκαλούνται, στο αγγλοσαξονικό αρκτικόλεξο, «ΜΑMAA» – Meta, Apple, Microsoft, Alphabet (σ.σ. Google) και Amazon -, κυριαρχούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα έξυπνα τηλέφωνα, το λογισμικό, τη διαδικτυακή αναζήτηση και το διαδικτυακό εμπόριο. Στην Κίνα, οι τέσσερις παίκτες αποκαλούνται «ΒΑΤTX» -Baidu, Alibaba, Tencent και Xiaomi- και κυριαρχούν στη διαδικτυακή αναζήτηση, το διαδικτυακό εμπόριο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα έξυπνα τηλέφωνα.
Η συμφωνία για να πέσουν οι μισθοί
Οι οικονομολόγοι άρχισαν να ανησυχούν όλο και περισσότερο για το γεγονός ότι οι συγκεντρωτικές αγορές μπορούν να βλάψουν τόσο τους εργαζομένους όσο και τους καταναλωτές. Το 1/5 των εργαζομένων στις ΗΠΑ έχουν στη σύμβαση εργασίας τους όρο που περιορίζει τη δυνατότητά τους να πιάσουν δουλειά σε οποιαδήποτε εταιρεία είναι ανταγωνιστική του τρέχοντος εργοδότη τους. Ένα μυστικό σύνολο συμφωνιών ανάμεσα στις εταιρείες της Σίλικον Βάλεϊ, που συνεννοήθηκαν να μην προσλαμβάνουν τους μηχανικούς λογισμικού των άλλων εταιρειών, μείωσε τους μισθούς των υπαλλήλων. Η ανησυχία της Τζόαν Ρόμπινσον για τη δύναμη του μονοψωνίου έχει ακόμη τεράστια επικαιρότητα.
Η πολιτική ανταγωνισμού δεν είναι ο μόνος τομέας που επηρεάζεται από την αυξανόμενη ισχύ και χρήση της υπολογιστικής τεχνολογίας. Η καθηγήτρια μαθηματικών Χάνα Φράι παραθέτει μια σειρά ανησυχητικών αποτελεσμάτων στα οποία έχουν οδηγήσει οι αλγόριθμοι. Βάζοντας στο Google τα ονόματά τους, οι Αφροαμερικανοί ήταν πιο πιθανόν να δουν διαφημίσεις που στόχευαν σε ανθρώπους με ποινικό μητρώο σε σχέση με τους λευκούς Αμερικανούς. Οι γυναίκες είχαν λιγότερες πιθανότητες από τους άντρες να δουν διαδικτυακές διαφημίσεις για υψηλόμισθες θέσεις στελεχών επιχειρήσεων.
Η δύναμη των αλγόριθμων
Σε μια περίπτωση μάλιστα, μια πελάτισσα του βρετανικού σουπερμάρκετ Tesco ζήτησε να έρθει σε επαφή με την εταιρεία, επειδή είχε την ίδια κάρτα επιβράβευσης με τον σύζυγό της και είχε δει να συμπεριλαμβάνονται προφυλακτικά στο τμήμα «Αγαπημένα». Πρέπει να είναι λάθος, είπε στο σουπερμάρκετ. Δεν ήταν, αλλά το σουπερμάρκετ απολογήθηκε χωρίς πολλή φασαρία για το λάθος στα δεδομένα, αντί να προκαλέσει… προβλήματα στον γάμο. Στο δικαστικό σύστημα των ΗΠΑ, οι δικαστές ορισμένες φορές παίρνουν αποφάσεις βασισμένες σε αλγόριθμους που υπολογίζουν τις πιθανότητες να διαπράξει κάποιος ξανά παράβαση. Στους κατηγορούμενους όμως συχνά δεν επιτρέπεται η πρόσβαση στις πληροφορίες που οδήγησαν στην απόφαση αυτή. Στην Κίνα, το σύστημα κοινωνικής πίστωσης έχει αρνηθεί σε εκατομμύρια πολίτες πρόσβαση σε πτήσεις και ταξίδια με ταχείες αμαξοστοιχίες επειδή έχουν χαμηλό «βαθμό εμπιστοσύνης», που μπορεί να οφείλεται σε απρόσεκτο πέρασμα του δρόμου, στο γεγονός ότι δεν επισκέφτηκαν τους ηλικιωμένους γονείς τους ή στην κριτική κατά της κυβέρνησης στο διαδίκτυο.
Η αλήθεια των δορυφόρων που βλέπουν πόσα φώτα ανάβουμε
Τα δορυφορικά δεδομένα αποκαλύπτουν επίσης μερικές αλήθειες περί οικονομικής ευημερίας. Τη νύχτα, τα πιο εύπορα μέρη του κόσμου είναι κατάφωτα σαν χριστουγεννιάτικο δέντρο, ενώ οι πλέον φτωχές περιοχές βυθίζονται στο σκοτάδι. Παρόμοιο μοτίβο παρατηρείται εντός μιας και μόνο χώρας σε βάθος χρόνου. Η ταχύτερη ανάπτυξη σχετίζεται με περισσότερο φως τη νύχτα. Εντός των ΗΠΑ, τα δορυφορικά δεδομένα αποκαλύπτουν την κληρονομιά των ιστορικών μοτίβων μεταφορών.
«Όταν κατά το παρελθόν πολλά αγαθά μετακινούνταν μέσω των ποταμών, υπήρχαν ορισμένες τοποθεσίες που απαιτούσαν εγκαταστάσεις για μεταφορά φορτίου μεταξύ δύο σκαφών. Πάνω από έναν αιώνα μετά το τέλος της μεθόδου αυτής, τα ίδια μέρη εξακολουθούν να είναι ακμάζοντα οικονομικά κέντρα» καταλήγει ο πανεπιστημιακός καθηγητής.
