«Το χέρι του Γιάνος», που τιμήθηκε το 2010 με το βραβείο Buero Vallejo, είναι ένα ιστορικό πολιτικό χρονικό, κάτι σαν ντοκιμαντέρ στο θέατρο αφού βασίζεται σε πρόσωπα υπαρκτά.

Γράφει η Χαρά Κιούση

Η δράση τους τοποθετείται στη Μόσχα (1936 – 1938), όταν επί Στάλιν γίνεται η «Μεγάλη εκκαθάριση» στην παράταξη των Μενσεβίκων, που στήριξαν την προσωρινή κυβέρνηση.

Διαγραφές, καθαιρέσεις, εξορίες, εκτελέσεις, βασανιστήρια, δολοφονίες όσων διαφωνούσαν με την νοοτροπία του Σταλινισμού, καθώς και για εκείνους που κατηγορήθηκαν για πολιτικά εγκλήματα, δηλαδή η παλιά φρουρά των Μπολσεβίκων, που πρωτοστάτησε στην Οκτωβριανή Επανάσταση.

Το δίκτυο κατασκοπείας δεν άφησε σε χλωρό κλαρί ούτε τους καλλιτέχνες. Οι φιλελεύθερες ιδέες τους ενοχλούσαν  το νέο σοσιαλιστικό κράτος,  που χειραγωγούσε τη συνείδηση του λαού και οργάνωνε τις «αποικίες» εργασίας. Το αρχιπέλαγος Γκουλάγκ και η Σιβηρία, γέμισαν με αμέτρητες ψυχές καταδίκων, που εξορίστηκαν εκεί σε καταναγκαστικά έργα. Μέσα σ’ αυτήν την ταραχώδη  εποχή που ο καθένας τρέμει ακόμη και την σκιά του, στη Μόσχα πέντε άνθρωποι  εγκλωβισμένοι σε πάθη, παγιδευμένοι σε ψέματα, εκβιασμούς και φιλοδοξίες θα αναμετρηθούν με τον ανθρωπισμό τους. Θα προσπαθήσουν να σωθούν προδίδοντας συναισθήματα φιλίας, έρωτα, ακόμα και τον ίδιο τους τον εαυτό.

Η σηνοθετική δουλειά των Ιουλίας  Στάμου και Ζωρζίνας Τζουμάκα έχει απέναντί της την ιστορία και την πάσχουσα ηθική του ανθρώπου. Με όλα τα κακώς κείμενα, τα μαζικά εγκλήματα  και την δυσκολία να αναπαραστήσει πρόσωπα, τα οποία πρέπει να ανταποκριθούν  σε ιδιότητες που πηγάζουν  αποκλειστικά, μέσα από εμπεριστατωμένα κείμενα.

Βέβαια η όποια τοποθέτησή αφορά τον συγγραφέα και επιβάλλεται η αποστασιοποίηση, που θα προσδώσει την αντικειμενικότητα στο έργο. Εδώ η σκηνοθεσία με ευθυβολία δημιουργεί το σκληρό ψυχικό κλίμα, κάνοντας μια ψύχραιμη εκτίμηση της πραγματικότητας. Σ’ αυτό συντελεί ο σκουρόχρωμος μικρός χώρος, ο σκληρός φωτισμός, δύο χαρακτηριστικές βάσεις του λιτότατου σκηνικού και η εντύπωση που αφήνει η πρωτότυπη μουσική.

Οι ήρωες σαν να ‘ναι πρόσωπα μιας δημοσιογραφικής έρευνας αναπαριστώνται ισοπεδωμένα, δοσίλογοι στα πιστεύω τους και στις επιθυμίες τους. Ευμετάβλητα καθώς ασκούν αλλά και δεχόμενοι εξουσία, εκτεθειμένοι στην ατομική τους ευθύνη, ανίσχυρα στον πολιτικό εκβιασμό και εξαθλιωμένοι στην ηθική τους υποταγή σε κάθε συναίσθημα τρόμου και προδοσίας.

Ο Νικόλας Αγγελής ως Μπέρια χτίζει τον τερατώδη ρόλο του με κάθε σκληρότητα. Κυνικός, αλαζόνας, βάναυσος με μάτι που γιαλίζει από την ηδονή της εξουσίας και του τρόμου. Απάνθρωπος και μισητός όπως ήταν ο Λαβρέντι Μπέρια, ο περιβόητος εγκληματίας και αρχηγός  της N.K.V.D, της μυστικής αστυνομίας. «Δεξί του χέρι» στον μηχανισμό των εκκαθαρίσεων ο Νικολάϊ Ιβάνοβιτς  Γιέζοφ ή Γιοζ, που σύντομα θα αντικατασταθεί από τον Γιάνος και θα γίνει το χέρι του Μπέρια.

Ο Μάνος Καρατζογιάννης τον υποδύεται με διπλό χαρακτήρα και συμπεριφορά. Δημοσιογράφος απλός στην Pravda  λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, κάνει προπαγάνδα υπέρ του καθεστώτος  υποκύπτοντας στις δελεαστικές προτάσεις της Ασφάλειας. Ως εραστής μετακυλά από το πάθος στη δυσπιστία, στην προδοσία, ηττημένος και περιφρονημένος, σκληρός και άκαρδος. Αδίσταχτος, δίχως μπέσα, ένα ανδρείκελο που καταδικάζεται τόσο από τον εαυτό του όσο και από την κρίση του θεατή.

Στο ρόλο της Γερμανίδας Ματίλντας η Ελένη Ζαραβίδου υπερασπίζεται με υποκριτική δύναμη και αντίσταση θεμελιώδεις αξίες – έρωτα και φιλία – για να συμβιβαστεί προδομένη και πικραμένη με τον εκβιαστή της. Οι προσωπικές στιγμές του ζευγαριού αποτελούν μοναδικές στιγμές γαλήνης, όμως χωρίς λυτρωτικό συναίσθημα.

Η Έβρη Σωφρονιάδου – Άννα Αχμάτοβα «Πασών των Ρωσιών» εμπνέει μια γοητεία, την αριστοκρατική κουλτούρα της ποιήτριας.  Αρχικά σαγηνεύει τον θεατή  και βαθμιαία εκπίπτει  υποκριτικά στην εκτίμησή του, προκειμένου να σώσει τον γιό της Λεβ ο οποίος καταδικάστηκε σε δεκαετή εργασία. Τσιράκι και ψυχρή εκτελέστρια του Μπέρια, αδίστακτη και φιλόδοξη η Μαρία, που την ερμηνεύει με εσωτερικό ζήλο και κινητική ακαμψία η Καλιόπη Παναγιωτίδου.

Η παράσταση ικανοποιητικά θεατροποιημένη προξενεί αντιφατικά συναισθήματα. Μπορεί κανείς να βάλει την ιδεολογία του ή τις φιλοδοξίες του πάνω από το ίδιο του το παιδί; Όταν συνελήφθη ο γιος του Στάλιν, ο Ιάκωβος, από τους Ναζί εκείνοι προσφέρθηκαν να τον ανταλλάξουν μ’ ένα ανώτερο Γερμανό Αξιωματικό. Εκείνος αρνήθηκε την ανταλλαγή.

Λέγεται πως απάντησε «Δεν έχω κανένα γιο που ονομάζεται Ιάκωβος», καθώς και «Όλοι οι Σοβιετικοί στρατιώτες είναι παιδιά μου». Σίγουρα πρόθεση του συγγραφέα είναι να φέρει το κοινό απέναντι στη βιαιότητα και τον παραλογισμό κάθε ακραίας εξουσίας. Από όποιον χώρο και αν προέρχεται, πολιτικό και οικονομικό.

Η παραβίαση της ανθρώπινης ελευθερίας και η όποια εξόντωση των λαών όπως συμβαίνει σήμερα, πιστεύω ότι είναι ο σκοπός και της δυνατής παράστασης που τα είπε έξω από τα δόντια.

Συντελεστές

Μετάφραση: Κωνσταντίνος Χατζόπουλος (από το έργο του Ντάνιελ Ντιμέκο)
Σκηνοθεσία: Ιουλία Σιάμου και Ζωρζίνα Τζουμάκα
Σκηνικά – Κοστούμια: Άση Δημητρολοπούλου
Σχεδιασμός φωτισμών: Αποστόλης Τσατσάκος
Πρωτότυπη μουσική: Δημήτρης Πικράκης
Σχεδιασμός προβολών: Ντένης Κωστόπουλος
Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος Λέπουρης
Παίζουν οι ηθοποιοί: Νικόλας Αγγελής (Μπέρια), Ελένη Ζαραφίδου (Ματίλντα), Μάνος Καρατζογιάννης (Γιάνος), Καλλιόπη Παναγιωτίδου (Μαρία), Έβρη Σωφρονιάδου (Άννα)

Υπό την Αιγίδα του Ινστιτούτου Θερβάντες – Αθήνα