Η Ελλάδα μικραίνει. Και μαζί της συρρικνώνεται η οικονομία, φθίνει η παραγωγή και δοκιμάζεται η αντοχή του κοινωνικού κράτους. Το δημογραφικό δεν είναι πια προειδοποίηση για το μέλλον, αλλά κρίση του παρόντος, με μετρήσιμες επιπτώσεις στην ανάπτυξη, την απασχόληση και τα δημόσια οικονομικά.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, από το 2011 έως το 2023, ο πληθυσμός μειώθηκε κατά περίπου 400.000 άτομα. Παράλληλα, ο δείκτης γονιμότητας βρίσκεται σταθερά κάτω από το όριο αντικατάστασης γενεών (2,1 παιδιά ανά γυναίκα), με την Ελλάδα να καταγράφει έναν από τους χαμηλότερους δείκτες στην Ευρώπη, με μόλις 1,3 παιδιά ανά γυναίκα.
Αυτό μεταφράζεται σε ένα αυξανόμενο ποσοστό ηλικιωμένων στον πληθυσμό: ήδη το 23% είναι άνω των 65 ετών. Πρόκειται για μια τάση που, αν δεν ανακοπεί, θα οδηγήσει σε πληθυσμιακή κατάρρευση μέσα στις επόμενες δεκαετίες.
Σύμφωνα με μελέτη του ΙΟΒΕ για το «Δημογραφικό πρόβλημα στην Ελλάδα», η οποία χρηματοδοτήθηκε από την Eurobank, ο πληθυσμός της Ελλάδας προβλέπεται να υποχωρήσει στα 8,1 εκατ. έως το 2100 – μια μείωση του πληθυσμού κατά 2,5 εκατομμύρια άτομα ή 24% σε σχέση με το 2021. Ως προς την ηλικιακή διάρθρωση, ο δείκτης εξάρτησης της τρίτης ηλικίας προβλέπεται να υπερβεί τις 0,60 μονάδες μετά το 2050, από 0,35 μονάδες το 2020 και 0,29 μονάδες το 2010.
Αντίστοιχα, όπως προειδοποιεί και η μελέτη της διαΝΕΟσις, αν δεν αλλάξει η δημογραφική τροχιά, ο πληθυσμός της Ελλάδας θα μειωθεί στα 8,3 εκατομμύρια το 2050, ενώ ο αριθμός των εργαζομένων ανά συνταξιούχο θα πέσει κάτω από το 1 προς 1 – μια σχέση που απειλεί τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος.
Ο εν δυνάμει οικονομικά ενεργός πληθυσμός (δηλαδή όλοι οι πολίτες ηλικίας 20-69 ετών που δυνητικά θα μπορούσαν να δουλέψουν) θα μειωθεί από 7 εκατομμύρια το 2015 σε 4,8-5,5 εκατομμύρια.
Το κόστος για την παραγωγική οικονομία
Το δημογραφικό δεν είναι μόνο κοινωνικό πρόβλημα – είναι κρίσιμος οικονομικός παράγοντας. Η συνεχής μείωση του πληθυσμού και η ταχεία γήρανση επηρεάζουν άμεσα την αναπτυξιακή δυνατότητα της χώρας. Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει προειδοποιήσει ότι η υποχώρηση του εργατικού δυναμικού περιορίζει το δυνητικό ΑΕΠ, πιέζει την παραγωγικότητα και υπονομεύει τις μακροπρόθεσμες προοπτικές μεγέθυνσης.
Η ΤτΕ επισημαίνει ότι η μείωση των ενεργών πολιτών επηρεάζει όλους τους βασικούς δείκτες: από την καινοτομία και τις επενδύσεις, μέχρι την κατανάλωση – παραδοσιακό κινητήριο μοχλό της ελληνικής οικονομίας. Η δυσκολία εύρεσης εξειδικευμένου προσωπικού σε κρίσιμους τομείς λειτουργεί ανασταλτικά για την επιχειρηματικότητα και την εγχώρια παραγωγή.
Η μελέτη της διαΝΕΟσις έρχεται να επιβεβαιώσει αυτή την ανησυχία: λιγότεροι εργαζόμενοι σημαίνουν λιγότερο παραγόμενο πλούτο, λιγότερα φορολογικά έσοδα και μικρότερη στήριξη του ασφαλιστικού συστήματος. Η τεχνολογική εξέλιξη μπορεί να ενισχύσει την παραγωγικότητα, όμως δεν αρκεί για να καλύψει την ποσοτική απώλεια εργατικού δυναμικού. Αν δεν υπάρξει ουσιαστικός επανασχεδιασμός πολιτικής, η οικονομία θα αναγκαστεί να λειτουργεί με περιορισμένα μέσα σε ένα διαρκώς απαιτητικότερο περιβάλλον.
Οι συνέπειες στα δημόσια οικονομικά
Η δημογραφική κρίση έχει άμεσο αντίκτυπο στα δημόσια οικονομικά. Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει τονίσει ότι η συρρίκνωση του πληθυσμού και η αύξηση της αναλογίας συνταξιούχων οδηγούν σε αύξηση των κοινωνικών δαπανών, ειδικά για συντάξεις και υγεία, ενώ ταυτόχρονα περιορίζουν τη φορολογική βάση.
Η διαΝΕΟσις προβλέπει ότι οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας μπορεί να φτάσουν το 30% του ΑΕΠ μέσα στις επόμενες δεκαετίες, θέτοντας σε δοκιμασία τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος. Η αναλογία εργαζομένων/συνταξιούχων κάτω του 1:1 επιτείνει τον δημοσιονομικό κίνδυνο.
Η ΤτΕ υπογραμμίζει ότι χωρίς διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις –όπως η αύξηση της συμμετοχής στην εργασία, η ενίσχυση της παραγωγικότητας και η αξιοποίηση στοχευμένης μετανάστευσης– το κόστος της γήρανσης ενδέχεται να καταστεί μη διαχειρίσιμο τις επόμενες δεκαετίες.
Τι μπορεί να αναστρέψει την πορεία
Από το 2011, η Ελλάδα έχει εισέλθει σε μια νέα δημογραφική φάση. Το φυσικό ισοζύγιο είναι πλέον σταθερά αρνητικό – οι θάνατοι ξεπερνούν τις γεννήσεις – ενώ και το μεταναστευτικό ισοζύγιο, παρά τις μεταναστευτικές ροές, παραμένει ελλειμματικό, καθώς πολλοί Έλληνες αναζητούν καλύτερες συνθήκες στο εξωτερικό.
Οι ειδικοί συμφωνούν στην ανάγκη για ένα πλέγμα παρεμβάσεων:
- Στήριξη οικογενειών με προσιτή στέγαση, παιδικούς σταθμούς και γενναία επιδόματα
- Κίνητρα για εργασία σε γυναίκες και άτομα άνω των 60
- Στοχευμένη μετανάστευση νέων και καταρτισμένων εργαζομένων
- Ψηφιακός μετασχηματισμός και καινοτομία, ώστε η μειωμένη εργασία να παράγει περισσότερη αξία
Χωρίς συντονισμένες και ουσιαστικές παρεμβάσεις, το δημογραφικό δεν θα είναι απλώς αριθμητικό πρόβλημα – θα εξελιχθεί σε υπαρξιακή απειλή για το μέλλον και την ταυτότητα της χώρας.
