Συνηθίζουμε να σκεφτόμαστε την κλασική αρχαιότητα ως κάτι άξιο θαυμασμού. Και είναι. Αλλά δεν είχε μόνο τη λαμπερή πλευρά της. Αν θέλεις να γνωρίσεις την αρχαιότητα, πρέπει να μάθεις και τη σκοτεινή πλευρά της. Δεν την αμαυρώνεις έτσι όμως; «Καθόλου. Η σκοτεινή πλευρά είναι υπαρκτή σε όλα και δεν μπορεί ούτε πρέπει να αμαυρώνει τους λόγους για τους οποίους θαυμάζουμε το ένδοξο κλασικό παρελθόν, αλλά δεν μπορεί και να αγνοηθεί.
Ίσα ίσα, αν θέλεις όντως να γνωρίσεις πραγματικά το παρελθόν, είναι ουσιώδες να αποδεχτείς και τις σκοτεινές πτυχές του, να τις καταλάβεις, να χαρείς που πλέον η ανθρωπότητα βελτιώθηκε σε διάφορα σημεία και να κρατήσεις το απόσταγμα της γνώσης αυτού του συνδυασμού, του φωτός και του σκότους» αναφέρει ο αρχαιολόγος Δρ. Θεόδωρος Παπακώστας στο βιβλίο του με τον παιγνιώδη τίτλο «Χωράει όλη η αρχαιότητα στο ασανσέρ;» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Key Books έχοντας φτάσει στην 46η χιλιάδα αντιτύπων.
Η αναπηρία ήταν καταδίκη
Τi το σκοτεινό είχε λοιπόν η ελληνική αρχαιότητα; Όπως διαβάζουμε, «στην αρχαιότητα δεν υπήρχε σεβασμός στην ανθρώπινη αδυναμία. Η αναπηρία ήταν καταδίκη. Είτε εκ γενετής είτε επίκτητη. H φυσική ομορφιά σήμαινε ότι οι θεοί σε συμπαθούν, ενώ στην αντίθετη περίπτωση… σε είχαν φτυσμένο!»
Δεν υπήρχε εκείνη την εποχή η αντίληψη πως η αναπηρία μπορεί να υποστηριχτεί για να βελτιωθεί η ζωή του ατόμου. Πολλά παιδιά που γεννιούνταν με πρόβλημα πιθανότατα πέθαιναν αβοήθητα, παρατημένα στην ύπαιθρο. Κι αυτό δεν γινόταν μόνο στην Σπάρτη όπου σύμφωνα με τον Πλούταρχο υπήρχε το λεγόμενο «Αποθέται», ένα μέρος όπου άφηναν τα νεογέννητα που θεωρούσαν ασθενικά ή παραμορφωμένα. Γινόταν γενικά σε όλη την Ελλάδα. Παιδιά που γεννιούνταν με κάποιο πρόβλημα, που κρίνονταν από κάποιους ατροφικά ή που απλώς ήταν ανεπιθύμητα ήταν πολύ σύνηθες να αφήνονται στο βουνό για να τα φάνε τα άγρια ζώα!
Τρύπες στα πέλματα
Για να καταλάβουμε τι συνέβαινε, ο αρχαιολόγος κ. Παπακώστας εξηγεί για παράδειγμα, για ποιο λόγο ο Οιδίποδας ο Θηβαίος πήρε αυτό το όνομα. «Γιατί ο πατέρας του άνοιξε δυο τρύπες στα πέλματά του και πέρασε από μέσα ένα σκοινί προκειμένου να τον κρεμάσουν σε ένα δέντρο να πεθάνει. Και το πρήξιμο, το οίδημα δηλαδή στα πόδια του, από αυτή τη βάναυση κίνηση, έμεινε χαρακτηριστικό του» διαβάζουμε.
Χωρίς βασικά ανθρώπινα δικαιώματα οι γυναίκες
Βέβαια, κατά πάσα πιθανότητα, τα περισσότερα παιδιά που αφήνονταν έκθετα να πεθάνουν δεν ήταν αγόρια, αλλά κορίτσια. Η γυναίκα κατά περιόδους και κατά τόπους δεν είχε δικαιώματα. Ούτε βέβαια ότι ήταν πάντα και παντού υποδεέστερη είναι αληθές. Αλλά γενικά στην Κλασική Εποχή της ελληνικής αρχαιότητας στο μεγαλύτερο μέρος του αρχαίου κόσμου η γυναίκα, το 50% του πληθυσμού δηλαδή, στερούνταν βασικά ανθρώπινα δικαιώματα που σήμερα, ευτυχώς, θεωρούμε δεδομένα στην κοινή λογική μας. Και θα σκεφτεί κανείς: «Είχαν όμως και θεές οι αρχαίοι Έλληνες, δεν είχαν μόνο θεούς. Και μάλιστα στη μυθολογία η γυναίκα δεν είχε τόσο υποδεέστερη θέση αν σκεφτούμε π.χ. την Ήρα, την Αθηνά ή την Άρτεμις».
Έκοβε ένα – ένα τα κομμάτια του παιδιού της
Ο συγγραφέας παραδέχεται πως σε επίπεδο θεοτήτων υπήρχε όντως μια κάποια ισότητα. Σε επίπεδο ανθρώπινων μυθικών προσώπων όμως; «Πάρε την εικόνα που δημιουργείται για το γυναικείο φύλο από μια πλειάδα μύθων, κυρίως προφανώς πλασμένων από άντρες. Η Μήδεια, η πριγκίπισσα και κόρη του βασιλιά Αιήτη στη μακρινή Κολχίδα, αποφασίζει να την κοπανήσει με τον Ιάσονα, που έφτασε απρόσκλητος με ολόκληρο πλοίο γεμάτο αργοναύτες και έκλεψε και κοτζάμ χρυσόμαλλο δέρας. Και άντε, πες πως ο πατέρας της Μήδειας, ο Αιήτης, ήταν κακός άνθρωπος και κακός ηγεμόνας, και γενικά είχε και στο ποινικό του μητρώο σωρεία λαθών και μπορείς να βρεις, έστω τραβηγμένα, λόγους να δικαιολογήσεις την τιμωρία του. Αλλά η Μήδεια δεν τιμώρησε τον ίδιο. Πήρε μαζί της τον μικρό αδερφό της, τον Άψυρτο, και όσο τους καταδίωκε ο Αιήτης με τα πλοία αυτή έκοβε ένα – ένα τα μέλη του σώματος του πιτσιρικά και τα πετούσε στη θάλασσα! Ο Αιήτης σταματούσε να περισυλλέξει τα κομμάτια του παιδιού του, με αποτέλεσμα να καθυστερήσει και να προλάβουν να ξεφύγουν οι αργοναύτες. Αλλά δεν της πήγε καλά η σχέση της με τον Ιάσονα και για να τον εκδικηθεί κι αυτόν έσφαξε τα παιδιά που είχε κάνει μαζί του και εξαφανίστηκε. Η γυναικεία φύση απεικονίζεται με αδιανόητη σκληρότητα και αγριάδα, ενώ η αρσενική φύση ως το έντιμο θύμα».
Και δεν πρόκειται για έναν μεμονωμένο μύθο. Παρόμοια κατάληξη έχει και αυτοός της Πρόκνης και της Φιλομήλας. Αυτές ήταν αδερφές. Ο βασιλιάς της Θράκης Τηρέας παντρεύτηκε την Πρόκνη κι έκανε μαζί της έναν γιο, τον Ίτυ. Αλλά βίασε την αδερφή της τη Φιλομήλα. Για να τον εκδικηθούν λοιπόν οι δυο αδερφάδες σκότωσαν τον μικρό Ίτυ και την κοπάνησαν κι αυτές. Ίδια κατάσταση και με τον μύθο της Αηδόνας και της Χελιδόνας.
Η γυναίκα ως μάνα, δεν είχε συναίσθημα στους μύθους
Παρατηρείτε κάτι; Σε όλους αυτούς τους μύθους η γυναίκα ως μάνα δεν έχει συναίσθημα. Ο ανδροκεντρικός μύθος τονίζει την τιμωρία του πατέρα με την απώλεια του διαδόχου. Η μητρική ή γενικότερα η γυναικεία φύση παρουσιάζεται αιμοσταγής και κενή συναισθήματος.
Μία μάνα στη μυθολογία τόλμησε να αντισταθεί στη θυσία της κόρης της και να εναντιωθεί αυτή στον φονικό πατέρα. Η Κλυταιμνήστρα, που δεν συμφώνησε ποτέ με την απόφαση του Αγαμέμνονα να θυσιάσει την κόρη τους την Ιφιγένεια για να ξεκινήσει ο Τρωικός Πόλεμος. Αλλά και εκείνη λοιδορήθηκε μετά ως κακιά σύζυγος που βρήκε εραστή όσο έλειπε ο άντρας της μια δεκαετία στον πόλεμο και στο πλιάτσικο. Προφανώς όλες οι προαναφερθείσες μυθικές φιγούρες δεν αντικατοπτρίζουν με υγιή τρόπο τη γυναικεία φύση. Ούτε φυσικά όλες οι γυναίκες του μύθου ήταν παρανοϊκές παιδοκτόνοι. Απλώς είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως μερικοί μύθοι συντήρησαν νοσηρές αντιλήψεις πατριαρχικής νοοτροπίας.
Η θέση του δούλου είχε διαβαθμίσεις
Δεν ήταν όμως μόνο οι γυναίκες αδικημένες στην αρχαιότητα. Αν είχες γεννηθεί δούλος, η ζωή σου επίσης ενδεχομένως δεν θα ήταν η καλύτερη. «Αυτό βέβαια είναι υποκειμενικό. Άλλο να είσαι οικιακός δούλος κάποιου πλούσιου αστού αφέντη που σε ενσωμάτωνε στο ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον κι άλλο να είσαι δούλος στα ορυχεία που πιθανότατα όταν πέθαινες από τις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες απλώς εκνεύριζες τους ιθύνοντες γιατί έπρεπε να μπουν στον κόπο να ξεφορτωθούν το πτώμα σου. Στην πρώτη περίπτωση ήσουν ενδεχομένως πιο τυχερός από κάποιον ελεύθερο αλλά φτωχό πολίτη» κατά τον γνωστό αρχαιολόγο. Επίσης, πολλές φορές υπήρχε και η δυνατότητα εξαγοράς της ελευθερίας – ή απόκτησής της ως δώρου από τον αφέντη».
Η δουλεία ήταν ισόβια; Δεν μπορούσες να γλιτώσεις; «Ουκ ολίγες φορές αφεντικά που είχαν γεράσει και είχαν μια ζωή κάποιο δούλο υπέγραφαν συμβόλαια, που τα δημοσίευαν στα ιερά των θεών (σαν να κάνεις σήμερα συμβολαιογραφική πράξη), στα οποία αναφερόταν πως όταν πια έρθει η ώρα να πεθάνουν, ο συγκεκριμένος δούλος ή η συγκεκριμένη δούλα θα αποκτούσαν την ελευθερία τους και κανείς δεν θα μπορούσε πλέον να τους τη στερήσει. Επίσης, έπαιρναν και τα μισθά τους. Και με αυτά μπορούσαν πολλές φορές να εξαργυρώσουν την ελευθερία τους» υπογραμμίζει.
Το δέσιμο αφέντη και δούλου
Σε κάποιες πολύ σπάνιες περιπτώσεις μάλιστα, το δέσιμο μεταξύ αφέντη και δούλου ήταν τεράστιο. Όπως στην περίπτωση της δούλας Αίσχρης (σ.σ. έτσι την αποκαλούσαν, αλλά δεν πρέπει να ήταν το κανονικό της όνομα). Ήταν μια δούλα από τη Φρυγία, περιοχή της σημερινής βορειο-κεντρικής Τουρκίας. Το Αίσχρη ήταν μάλλον το νέο όνομα που της δόθηκε, σαν να λέμε κοινός άνθρωπος. Η Αίσχρη, λοιπόν, ήταν αυτή που θήλαζε ένα μικρό αγόρι, τον Μίκκο, και ήταν προφανώς και γκουβερνάντα του. Όταν πια ο Μίκκος μεγάλωσε και η δούλα γέρασε, ο νεαρός άντρας τη φρόντισε. Και όταν εκείνη πέθανε, της έστησε κι ένα μνημείο που έλεγε: «Ο Μίκκος φρόντισε την Αίσχρη από τη Φρυγία όλη της τη ζωή. Αυτό το μνημείο ας στέκει για να το βλέπουν οι επόμενες γενιές. Η γριά γυναίκα πήρε αυτό που της άξιζε για το γάλα που πρόσφερε το στήθος της»».
Καλύτερα οικιακός δούλος ή ελεύθερος εργάτης;
Ποιος είχε τελικά το καλύτερο βιοτικό επίπεδο; Ο οικιακός, έμπιστος δούλος ή ο ελεύθερος εργάτης που ζούσε σε μια τρώγλη μαζί με την πολυπληθή οικογένειά του κάτω από άθλιες συνθήκες;. «Αν το ερώτημα υπονοεί πως ήταν προτιμότερο να είναι κάποιος δούλος, ούτε καν! Η δουλεία ήταν μια πρακτική τραγική, η στέρηση της ελευθερίας ενός ανθρώπου είναι για μας αδιανόητη, η ίδια η ελευθερία αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής μας» δηλώνει ο Δρ. Θεόδωρος Παπακώστας. Κι επίσης, έγιναν αγώνες παγκοσμίως για να καταργηθεί η δουλεία. Εφόσον, όμως, θέλουμε να το δούμε σφαιρικά, πρέπει να αναφέρουμε ότι καμιά φορά απλώς και μόνο ο τίτλος του ελεύθερου ανθρώπου νομικά δεν αρκεί για να προσφέρει ποιότητα ζωής.
Επίσης, πάρα πολλοί Έλληνες που διέπρεψαν στη Ρώμη, όταν πια είχε γίνει κυρίαρχος όλου του κόσμου, ήταν δούλοι σε πλούσιους Ρωμαίους. Αλλά οι Ρωμαίοι τούς έπαιρναν ως δασκάλους των παιδιών τους. Γιατί κάθε ρωμαϊκή οικογένεια που σεβόταν τον εαυτό της έπρεπε να μιλάει ελληνικά και να ξέρει από ελληνικό πολιτισμό. Για ποιο λόγο; «Γιατί η Ελλάδα και η Ρώμη ήταν ίσως το πιο παράξενο και ιδιόρρυθμο πάντρεμα πολιτισμών στην παγκόσμια ιστορία» καταλήγει ο συγγραφέας.
