Η ενσυνειδητότητα και ο διαλογισμός προβάλλονται τα τελευταία χρόνια ως πανάκεια απέναντι στο άγχος, την κατάθλιψη και τις ψυχικές δυσκολίες. Πρόκειται για πρακτικές που μπορεί να εξασκήσει κανείς εύκολα και δωρεάν, γεγονός που τις καθιστά ελκυστικές σε ένα κοινό που αναζητά ηρεμία στην καθημερινότητα. Ωστόσο, πίσω από την εικόνα μιας ακίνδυνης, σχεδόν «μαγικής» λύσης, κρύβεται μια λιγότερο συζητημένη πραγματικότητα: η ύπαρξη σοβαρών παρενεργειών.

Από τις ρίζες στην Ινδία έως τις σύγχρονες μελέτες

Η ενσυνειδητότητα, ως πρακτική με βουδιστικές καταβολές, βασίζεται στην επίγνωση της παρούσας στιγμής και στη συνειδητή παρατήρηση των σκέψεων και συναισθημάτων. Η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά βρίσκεται σε ινδικό κείμενο ηλικίας άνω των 1.500 ετών, τη «Γραφή Διαλογισμού Dharmatrāta». Σε αυτήν περιγράφονται όχι μόνο οι τεχνικές της πρακτικής αλλά και οι ανεπιθύμητες επιδράσεις της: συμπτώματα κατάθλιψης, άγχους, ψυχωτικά επεισόδια, αποσύνδεση και αποπροσωποποίηση, καταστάσεις όπου οι ασκούμενοι αισθάνονται τον κόσμο ως «μη πραγματικό».

Η επιστήμη επιβεβαιώνει τους κινδύνους

Η τελευταία οκταετία χαρακτηρίζεται από αυξημένο επιστημονικό ενδιαφέρον γύρω από το φαινόμενο. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι αρνητικές συνέπειες δεν είναι μεμονωμένες.

  • Μελέτη του 2022 σε δείγμα 953 τακτικών διαλογιστών στις ΗΠΑ κατέγραψε ότι πάνω από το 10% εμφάνισαν σοβαρές παρενέργειες, με σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο στην καθημερινότητα, που διήρκεσαν τουλάχιστον έναν μήνα.
  • Ανασκόπηση 40 ετών έρευνας (2020) κατέδειξε πως τα συνηθέστερα προβλήματα είναι άγχος και κατάθλιψη, ενώ ακολουθούν ψυχωτικά ή παραληρητικά συμπτώματα, αποπροσωποποίηση και έντονος φόβος.
  • Οι επιστήμονες υπογραμμίζουν ότι οι ανεπιθύμητες ενέργειες μπορούν να πλήξουν ακόμη και άτομα χωρίς ιστορικό ψυχικής νόσου, ακόμα και με μέτρια έκθεση στον διαλογισμό.

Η ανησυχία για τις επιπτώσεις στον δυτικό κόσμο δεν είναι καινούργια. Ήδη από το 1976, ο ψυχολόγος Arnold Lazarus, πρωτοπόρος της γνωσιακής-συμπεριφορικής θεραπείας, προειδοποιούσε πως ο ανεξέλεγκτος διαλογισμός θα μπορούσε να οδηγήσει σε «σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα όπως κατάθλιψη, διέγερση και σχιζοφρενική απορρύθμιση».

Η βιομηχανία των δισεκατομμυρίων και οι σιωπηρές αντιφάσεις

Παρά τις ανησυχίες, η ενσυνειδητότητα έχει εξελιχθεί σε μια κολοσσιαία βιομηχανία. Μόνο στις ΗΠΑ, η αγορά διαλογισμού αποτιμάται στα 2,2 δισεκατομμύρια δολάρια.

Ο καθηγητής διοίκησης και βουδιστής δάσκαλος Ronald Purser χαρακτήρισε την τάση αυτή στο βιβλίο του McMindfulness (2023) ως «καπιταλιστική πνευματικότητα». Από την άλλη, ο Jon Kabat-Zinn, κεντρική μορφή του κινήματος, έχει αναγνωρίσει από το 2017 πως «το 90% της έρευνας για τις θετικές επιπτώσεις είναι κατώτερο του κανονικού». Παρ’ όλα αυτά, στον πρόλογο της Έκθεσης του 2015 για την Ενσυνειδητότητα στο Ηνωμένο Βασίλειο, υποστήριξε ότι η πρακτική έχει τη δύναμη να μεταμορφώσει «ποιοι είμαστε ως άτομα και ως κοινωνίες».

Αυτός ο σχεδόν θρησκευτικός ενθουσιασμός, που αποδίδει στον διαλογισμό τη δυνατότητα να αλλάξει την πορεία της ανθρωπότητας, έχει αγκαλιαστεί ακόμη και από άθεους και αγνωστικιστές, οι οποίοι πιστεύουν ότι μπορεί να ενισχύσει την ειρήνη και τη συμπόνια.

Η μεγάλη μελέτη που πέρασε στα «ψιλά»

Παρά τον καταιγισμό θετικών αφηγήσεων στα μέσα ενημέρωσης, μια κομβική μελέτη του 2022 δεν έλαβε την προβολή που αναλογούσε στο μέγεθός της. Με χρηματοδότηση άνω των 8 εκατομμυρίων δολαρίων από το Wellcome Trust, ερευνητές εξέτασαν περισσότερα από 8.000 παιδιά ηλικίας 11-14 ετών σε 84 σχολεία του Ηνωμένου Βασιλείου (2016–2018). Τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά: η ενσυνειδητότητα δεν βελτίωσε την ψυχική ευεξία των μαθητών σε σχέση με την ομάδα ελέγχου και, σε ορισμένες περιπτώσεις, φάνηκε να επιδείνωσε την κατάσταση παιδιών με προδιάθεση σε ψυχικές δυσκολίες.

Τα ηθικά διλήμματα

Η βιομηχανία της ενσυνειδητότητας θέτει και σοβαρά ηθικά ερωτήματα. Είναι ορθό να πωλούνται εφαρμογές, βιβλία ή σεμινάρια χωρίς καμία αναφορά στις πιθανές αρνητικές συνέπειες; Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, πολλοί ειδικοί απαντούν αρνητικά.

Παρά ταύτα, οι περισσότεροι δάσκαλοι του διαλογισμού θεωρούν ότι η πρακτική μπορεί να έχει μόνο θετικές επιδράσεις. Όσοι αναφέρουν δυσάρεστες εμπειρίες, συχνά βρίσκουν δυσπιστία: «Οι δάσκαλοι συνήθως λένε να συνεχίσεις τον διαλογισμό και θα περάσει», καταγγέλλουν ασκούμενοι.

Στο δρόμο για ασφαλέστερη πρακτική

Η επιστημονική έρευνα γύρω από το πώς μπορεί να εφαρμοστεί με ασφάλεια ο διαλογισμός βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο. Το πρόβλημα περιπλέκεται, καθώς η πρακτική αγγίζει ασυνήθιστες καταστάσεις συνείδησης, για τις οποίες δεν υπάρχουν επαρκείς ψυχολογικές θεωρίες.

Παρόλα αυτά, έχουν αρχίσει να δημιουργούνται πηγές πληροφόρησης: ιστότοποι από ανθρώπους που βίωσαν σοβαρές παρενέργειες, ακαδημαϊκά συγγράμματα με αφιερωμένα κεφάλαια, ακόμη και εξειδικευμένες κλινικές στις ΗΠΑ που παρέχουν υποστήριξη σε όσους αντιμετωπίζουν μακροχρόνια προβλήματα.

Ένα κάλεσμα για διαφάνεια

Το ερώτημα πλέον είναι αν ο διαλογισμός μπορεί να συνεχίσει να προωθείται ως «εργαλείο ευεξίας» χωρίς παράλληλη ενημέρωση για τους κινδύνους. Αν η κοινωνία θέλει να τον αξιοποιήσει θεραπευτικά, η απάντηση είναι ξεκάθαρη: οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν όχι μόνο τα οφέλη αλλά και τις πιθανές βλάβες που μπορεί να επιφέρει.