Ηφαιστειακές εκρήξεις ενδέχεται να προκάλεσαν μια αλυσίδα γεγονότων που οδήγησε στη Μαύρη Πανώλη στην Ευρώπη, σύμφωνα με νέα έρευνα.

Στοιχεία που περιέχονται στους δακτυλίους των δέντρων ταυτοποίησαν την ηφαιστειακή δραστηριότητα του 14ου αιώνα ως το «πρώτο ντόμινο που έπεσε» σε μια αλληλουχία γεγονότων που οδήγησε στη φονική εξάπλωση της βουβωνικής πανώλης.

Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν δεδομένα για το κλίμα και ιστορικά έγγραφα για να αποδώσουν την πληρέστερη μέχρι σήμερα εικόνα της «τέλειας καταιγίδας» που οδήγησε στο θάνατο δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, καθώς και σε τεράστιες οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές.

Τα ευρήματά τους υποδηλώνουν ότι μια ηφαιστειακή έκρηξη – ή μια σειρά εκρήξεων – γύρω στο 1345 προκάλεσε πτώση των ετήσιων θερμοκρασιών για συνεχόμενα χρόνια λόγω του καπνού και της τέφρας από τα ηφαίστεια.

Αυτό, με τη σειρά του, προκάλεσε αποτυχία των καλλιεργειών σε όλη την περιοχή της Μεσογείου, σύμφωνα με το δημοσίευμα της Daily Mail.

Για να αποφευχθούν ταραχές ή λιμός, η ερευνητική ομάδα αναφέρει ότι οι ιταλικές πόλεις-κράτη αξιοποίησαν τις εμπορικές τους σχέσεις για να προμηθευτούν σιτηρά από παραγωγούς γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα.

Η αλλαγή στις μακρινές εμπορικές διαδρομές, που προκλήθηκε από το κλίμα, βοήθησε στην αποφυγή λιμού, αλλά ταυτόχρονα τα πλοία μετέφεραν και το φονικό βακτήριο που τελικά προκάλεσε τη Μαύρη Πανώλη.

Η μελέτη, από ερευνητές του Πανεπιστημίου του Cambridge και του Ινστιτούτου Leibniz για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Ανατολικής Ευρώπης (GWZO) στη Γερμανία, αποτελεί την πρώτη φορά που κατέστη δυνατό να συνδυαστούν ποιοτικά φυσικά και ιστορικά δεδομένα για να σχεδιαστεί μια άμεση σύνδεση μεταξύ κλίματος, γεωργίας, εμπορίου και των αιτίων της πανώλης.

Ανάμεσα στο 1347 και το 1353, η Μαύρη Πανώλη σκότωσε εκατομμύρια ανθρώπους στην Ευρώπη, με ποσοστά θνησιμότητας που έφτασαν το 60% σε ορισμένες περιοχές.

Ενώ θεωρείται δεδομένο ότι η ασθένεια προκλήθηκε από το βακτήριο Yersinia pestis, που προήλθε από άγρια τρωκτικά της Κεντρικής Ασίας και έφτασε στην Ευρώπη μέσω της Μαύρης Θάλασσας, παραμένει ασαφές γιατί η πανώλη ξέσπασε τότε και πώς εξαπλώθηκε τόσο γρήγορα.

Ο καθηγητής γεωγραφίας του Cambridge, Ulf Büntgen, δήλωσε: «Αυτό είναι κάτι που ήθελα να κατανοήσω για πολύ καιρό. Τι προκάλεσε την εμφάνιση και τη μετάδοση της Μαύρης Πανώλης και πόσο ασυνήθιστα ήταν αυτά τα αίτια; Γιατί συνέβη εκείνη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή στην ευρωπαϊκή ιστορία; Είναι μια τόσο ενδιαφέρουσα ερώτηση, αλλά κανείς δεν μπορεί να την απαντήσει μόνος του.»

Η ομάδα του καθηγητή Büntgen χρησιμοποιεί στοιχεία από δακτυλίους δέντρων για να ανασυνθέσει την ιστορική μεταβλητότητα του κλίματος και συνεργάστηκε με τον Dr Martin Bauch, ιστορικό με εξειδίκευση στο μεσαιωνικό κλίμα και την επιδημιολογία στο GWZO, για τη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Communications Earth and Environment.

Ο Dr Bauch ανέφερε: «Εξετάσαμε την περίοδο πριν από τη Μαύρη Πανώλη όσον αφορά τα συστήματα επισιτιστικής ασφάλειας και τις επαναλαμβανόμενες περιόδους λιμού, που ήταν σημαντικό για να κατανοήσουμε την κατάσταση μετά το 1345. Θέλαμε να μελετήσουμε μαζί τους παράγοντες κλίματος, περιβάλλοντος και οικονομίας, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα τι πυροδότησε την έναρξη της δεύτερης πανδημίας πανώλης στην Ευρώπη.»

Οι ερευνητές συνδύασαν δεδομένα κλίματος και γραπτά ιστορικά ντοκουμέντα με επαναπροσδιορισμούς των σχέσεων ανθρώπου-κλίματος, αποδεικνύοντας ότι μια ηφαιστειακή έκρηξη – ή σειρά εκρήξεων – γύρω στο 1345 ήταν πιθανότατα το πρώτο βήμα που οδήγησε στη Μαύρη Πανώλη.

Μπόρεσαν να προσεγγίσουν τη συγκεκριμένη έκρηξη μέσα από πληροφορίες που περιέχονται στους δακτυλίους δέντρων των Ισπανικών Πυρηναίων, στην οροσειρά της βόρειας Ισπανίας.

Οι δακτύλιοι των δέντρων είναι στρώματα ανάπτυξης που σχηματίζονται κάθε χρόνο στον κορμό ενός δέντρου και γίνονται ορατοί ως κύκλοι ή «δακτύλιοι» όταν κοπεί το δέντρο. Μελετώντας το πλάτος, την πυκνότητα και τη χημική σύνθεση κάθε δακτυλίου, οι επιστήμονες μπορούν να ανακαλύψουν τις κλιματικές συνθήκες κάθε χρονιάς.

Για παράδειγμα, οι ευρείς δακτύλιοι δείχνουν καλές συνθήκες με επαρκείς βροχοπτώσεις και μέτριες θερμοκρασίες, ενώ οι στενοί δακτύλιοι υποδεικνύουν στρες από ξηρασία ή ψυχρές θερμοκρασίες. Συνεχόμενοι «Μπλε Δακτύλιοι» έδειξαν ασυνήθιστα κρύα και υγρά καλοκαίρια το 1345, 1346 και 1347 σε μεγάλο μέρος της νότιας Ευρώπης.

Παρόλο που ένα μόνο κρύο έτος δεν είναι ασυνήθιστο, οι ερευνητές σημειώνουν ότι συνεχόμενα κρύα καλοκαίρια είναι πολύ σπάνια.

Ιστορικά ντοκουμέντα από την ίδια περίοδο ανέφεραν ασυνήθιστη νεφοκάλυψη και σκοτεινές σεληνιακές εκλείψεις, επίσης ενδεικτικά ηφαιστειακής δραστηριότητας.

Η κλιματολογική πτώση που προκλήθηκε από τα ηφαίστεια οδήγησε σε κακές σοδειές, αποτυχία καλλιεργειών και λιμό.

Ωστόσο, οι ιταλικές θαλάσσιες δημοκρατίες της Βενετίας, της Γένοβας και της Πίζας μπόρεσαν να εισάγουν σιτηρά από τους Μογγόλους της Χρυσής Ορδής γύρω από τη Θάλασσα του Αζόφ το 1347.

Ο Dr Bauch σημείωσε: «Για περισσότερο από έναν αιώνα, αυτές οι ισχυρές ιταλικές πόλεις-κράτη είχαν καθιερώσει μακρινές εμπορικές διαδρομές στη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα, επιτρέποντάς τους να ενεργοποιήσουν ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό σύστημα για την αποτροπή λιμού. Αλλά τελικά, αυτό οδήγησε, άθελά τους, σε μια πολύ μεγαλύτερη καταστροφή.»

Προηγούμενες έρευνες έχουν υποδείξει ότι τα πλοία που μετέφεραν τα σιτηρά πιθανώς μετέφεραν και ψύλλους μολυσμένους με Yersinia pestis.

Το αρχαίο DNA υποδηλώνει ότι υπήρχε πιθανώς φυσικό αποθετήριο του φονικού βακτηρίου σε άγρια τρωκτικά στην Κεντρική Ασία. Μόλις οι ψύλλοι που μετέφεραν την πανώλη έφτασαν στα μεσογειακά λιμάνια μέσω των πλοίων με σιτηρά, έγιναν «φορείς» μετάδοσης της νόσου, επιτρέποντας στο βακτήριο να περάσει από τα θηλαστικά στους ανθρώπους.

Ο καθηγητής Büntgen τόνισε: «Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις μπορεί κανείς να βρει ίχνη της Μαύρης Πανώλης, σχεδόν 800 χρόνια μετά. Εδώ στο Cambridge, για παράδειγμα, το Corpus Christi College ιδρύθηκε από τους πολίτες της πόλης μετά την πανώλη που κατέστρεψε την τοπική κοινότητα. Υπάρχουν παρόμοια παραδείγματα σε όλη την ήπειρο.»

Ο Dr Bauch πρόσθεσε: «Μπορούμε επίσης να δείξουμε ότι πολλές ιταλικές πόλεις, ακόμη και μεγάλες όπως το Μιλάνο και η Ρώμη, πιθανότατα δεν επηρεάστηκαν από τη Μαύρη Πανώλη, καθώς μετά το 1345 δεν χρειάστηκε να εισάγουν σιτηρά. Η σύνδεση κλίματος-λιμού-σιτηρών έχει δυνατότητα να εξηγήσει και άλλα κύματα πανώλης.»

Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η «τέλεια καταιγίδα» κλιματικών, γεωργικών, κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων μετά το 1345 που οδήγησε στη Μαύρη Πανώλη μπορεί να θεωρηθεί και ως πρώιμο παράδειγμα των συνεπειών της παγκοσμιοποίησης.

Ο καθηγητής Büntgen δήλωσε: «Αν και η σύμπτωση παραγόντων που συνέβαλαν στη Μαύρη Πανώλη φαίνεται σπάνια, η πιθανότητα εμφάνισης ζωονόσων λόγω αλλαγής του κλίματος και η μετάφρασή τους σε πανδημίες πιθανότατα θα αυξηθεί σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό με βάση τις πρόσφατες εμπειρίες μας με τον Covid-19.»

Οι ερευνητές τονίζουν ότι οι σύγχρονες εκτιμήσεις κινδύνου θα πρέπει να ενσωματώνουν τη γνώση από ιστορικά παραδείγματα αλληλεπιδράσεων μεταξύ κλίματος, νόσων και κοινωνίας.