Πριν από δεκαπέντε χρόνια, η Αραβική Άνοιξη (Arab Spring) -το κύμα λαϊκών εξεγέρσεων που σάρωσε τον αραβικό κόσμο από το 2011 και μετά- ανέτρεψε ηγέτες που κυβερνούσαν επί δεκαετίες και έμοιαζαν πολιτικά ακλόνητοι. Από την Τυνησία και την Αίγυπτο έως τη Λιβύη, την Υεμένη και τη Συρία, εκατομμύρια πολίτες βγήκαν στους δρόμους διεκδικώντας αξιοπρέπεια, πολιτικές ελευθερίες και κοινωνική δικαιοσύνη.
Η Αραβική Άνοιξη παρουσιάστηκε αρχικά ως μια ιστορική ευκαιρία δημοκρατικής μετάβασης σε περιοχές που επί δεκαετίες κυβερνούνταν από αυταρχικά καθεστώτα. Μέσα σε λίγους μήνες, πέντε μακροχρόνιοι ηγέτες ανατράπηκαν, ύστερα από μαζικές κινητοποιήσεις που πυροδοτήθηκαν από την κοινωνική ανισότητα, την πολιτική καταπίεση και τη βαθιά διαφθορά. Ωστόσο, η πορεία των χωρών -και των ίδιων των ηγετών- μετά την πτώση τους αποδείχθηκε πολύ πιο σύνθετη.
Οι εξεγέρσεις αυτές μπορεί να οδήγησαν στην πτώση πέντε προέδρων, όμως δεν είχαν όλες την ίδια κατάληξη – ούτε για τις χώρες τους ούτε για τους ίδιους. Άλλοι πέθαναν στην εξορία, άλλοι σκοτώθηκαν βίαια, κάποιοι οδηγήθηκαν στα δικαστήρια και τελικά αφέθηκαν ελεύθεροι, ενώ ένας κατέφυγε στο εξωτερικό έπειτα από έναν από τους μακροβιότερους πολέμους της σύγχρονης εποχής.
Πού βρίσκονται τελικά σήμερα οι πρόεδροι που ανέτρεψε η Αραβική Άνοιξη και τι αποκαλύπτει η προσωπική τους μοίρα για την τύχη των επαναστάσεων που άλλαξαν τον πολιτικό χάρτη της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής;
Τυνησία – Ζιν Ελ Αμπιντίν Μπεν Άλι
- Στην εξουσία: 1987-2011 (23 χρόνια)
- Πέθανε στην εξορία
Η αρχή έγινε στην Τυνησία. Ο Ζιν Ελ Αμπιντίν Μπεν Άλι, που κυβερνούσε τη χώρα από το 1987, κατέρρευσε πολιτικά μέσα σε μόλις 28 ημέρες διαδηλώσεων.
Το καθεστώς του συνδύαζε οικονομικό άνοιγμα με ασφυκτικό έλεγχο της πολιτικής ζωής, των ΜΜΕ και της αντιπολίτευσης. Η αυτοπυρπόληση του πλανόδιου μικροπωλητή Μοχάμεντ Μπουαζίζι τον Δεκέμβριο του 2010 λειτούργησε ως καταλύτης για μια κοινωνία που ήδη έβραζε.
Ο Μπεν Άλι διέφυγε στη Σαουδική Αραβία, καταδικάστηκε ερήμην σε ισόβια κάθειρξη, αλλά πέθανε εξόριστος το 2019, χωρίς ποτέ να λογοδοτήσει ουσιαστικά.
Αίγυπτος – Χόσνι Μουμπάρακ
- Στην εξουσία: 1981-2011 (30 χρόνια)
- Πέθανε στην Αίγυπτο (μετά την αποφυλάκισή του)
Στην Αίγυπτο, η πτώση του Χόσνι Μουμπάρακ, έπειτα από 30 χρόνια εξουσίας, αποτέλεσε ίσως το πιο εμβληματικό στιγμιότυπο της Αραβικής Άνοιξης.
Οι διαδηλώσεις της πλατείας Ταχρίρ εξέφρασαν μια κοινωνία εξαντλημένη από τη φτώχεια, την ανεργία και την παρατεταμένη κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Αν και ο Μουμπάρακ οδηγήθηκε σε δίκη και καταδικάστηκε αρχικά σε ισόβια, η απόφαση ανατράπηκε.
Τελικά, αφέθηκε ελεύθερος και πέθανε το 2020 στο Κάιρο, γεγονός που για πολλούς Αιγύπτιους συμβόλισε την αποτυχία της επανάστασης να οδηγήσει τους υπεύθυνους σε πραγματική λογοδοσία.
Υεμένη – Αλί Αμπντουλάχ Σάλεχ
- Στην εξουσία: 1978-2012 (33 χρόνια)
- Σκοτώθηκε από τους Χούθι
Στην Υεμένη, η περίπτωση του Αλί Αμπντουλάχ Σάλεχ αποτυπώνει τη ρευστότητα και τον κυνισμό της πολιτικής εξουσίας. Έχοντας κυβερνήσει για 33 χρόνια, αναγκάστηκε να παραιτηθεί το 2012 στο πλαίσιο συμφωνίας μεταβίβασης της εξουσίας.
Ωστόσο, δεν αποσύρθηκε από το πολιτικό προσκήνιο. Αντιθέτως, συμμάχησε με τους αντάρτες Χούθι -πρώην εχθρούς του- συμβάλλοντας στην κατάληψη της πρωτεύουσας Σαναά.
Η συμμαχία αυτή κατέρρευσε το 2017 και ο Σάλεχ σκοτώθηκε από τους ίδιους τους Χούθι, σε μια χώρα που βυθίστηκε σε έναν από τους πιο καταστροφικούς πολέμους της σύγχρονης εποχής.
Λιβύη – Μουαμάρ Καντάφι
- Στην εξουσία: 1969-2011 (42 χρόνια)
- Σκοτώθηκε από αντάρτες
Η Λιβύη αποτέλεσε την πιο βίαιη κατάληξη της Αραβικής Άνοιξης. Ο Μουαμάρ Καντάφι, στην εξουσία από το 1969, αντέδρασε στις διαδηλώσεις με ακραία καταστολή, μετατρέποντας γρήγορα την εξέγερση σε εμφύλιο πόλεμο.
Η στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ και οι εσωτερικές αποσκιρτήσεις αποδείχτηκαν καθοριστικές. Ο Καντάφι συνελήφθη και σκοτώθηκε από αντάρτες τον Οκτώβριο του 2011.
Δεκατρία χρόνια αργότερα, η Λιβύη παραμένει βαθιά διχασμένη, χωρίς σταθερούς θεσμούς, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι η πτώση ενός αυταρχικού ηγέτη δεν συνεπάγεται αυτομάτως πολιτική σταθερότητα.
Συρία – Μπασάρ αλ Άσαντ
- Στην εξουσία: 2000-2024 (24 χρόνια)
- Σε εξορία
Η πιο πρόσφατη και ίσως πιο σύνθετη περίπτωση είναι αυτή της Συρίας. Ο Μπασάρ αλ Άσαντ, που διαδέχθηκε τον πατέρα του το 2000, αντιμετώπισε τις πρώτες διαδηλώσεις του 2011 με σκληρή καταστολή, οδηγώντας τη χώρα σε έναν μακροχρόνιο και πολυεπίπεδο πόλεμο.
Η σύγκρουση εξελίχθηκε σε διεθνές πεδίο αντιπαράθεσης, με τη συμμετοχή περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων. Τον Δεκέμβριο του 2024, έπειτα από αιφνιδιαστική επίθεση ανταρτικών δυνάμεων, το καθεστώς κατέρρευσε.
Ο Άσαντ διέφυγε στη Ρωσία, βάζοντας τέλος σε 53 χρόνια οικογενειακής διακυβέρνησης. Μετά την παραίτησή του από την ηγεσία της Συρίας και τη «χρυσή εξορία» του στη Μόσχα, ο Μπασάρ αλ Άσαντ φαίνεται ότι αποφάσισε να ασχοληθεί ξανά με τις ιατρικές του σπουδές.
Συγκεκριμένα, ο ηγέτης του τελευταίου μπααθιστικού καθεστώτος της Μέσης Ανατολής φέρεται να έχει αρχίσει να παρακολουθεί ξανά μαθήματα οφθαλμολογίας.
Οι εμφύλιες συγκρούσεις και τα νέα αντιφατικά καθεστώτα
Δεκαπέντε και πλέον χρόνια μετά την έναρξη της Αραβικής Άνοιξης, ο απολογισμός παραμένει αντιφατικός.
Αν και οι εξεγέρσεις ανέτρεψαν αυταρχικούς ηγέτες που φάνταζαν ακλόνητοι, οι περισσότερες χώρες δεν οδηγήθηκαν σε σταθερές δημοκρατίες. Αντίθετα, πολλές βυθίστηκαν σε εμφύλιες συγκρούσεις, νέα αυταρχικά καθεστώτα ή παρατεταμένη αστάθεια, σύμφωνα με ανάλυση του Al Jazeera.
Η μοίρα των ηγετών που ανετράπησαν -εξορία, φυλάκιση, βίαιος θάνατος- λειτουργεί ως υπενθύμιση ότι η λαϊκή οργή μπορεί να ανατρέψει την εξουσία, αλλά η οικοδόμηση βιώσιμων πολιτικών συστημάτων απαιτεί πολύ περισσότερα από την πτώση ενός καθεστώτος.
Αν κάτι άφησε πίσω της η Αραβική Άνοιξη, είναι το ερώτημα αν και πότε οι κοινωνίες αυτές θα δουν την αλλαγή που διεκδίκησαν.
