Η Ελλάδα έχει αποδείξει ότι διαθέτει υψηλού επιπέδου επιστημονικό δυναμικό, με σημαντικές επιδόσεις στην έρευνα και καλή παρουσία στη διεθνή βιβλιογραφία. Την ίδια ώρα, όμως, οι χρόνιες παθογένειες του διοικητικού μηχανισμού – από τη γραφειοκρατία και τον κατακερματισμό έως τα προβλήματα αξιολόγησης και συντονισμού – εξακολουθούν να περιορίζουν την πραγματική αξιοποίηση αυτής της δυναμικής. Έτσι το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι πως παρά τα μετρήσιμα βήματα προόδου που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, η χώρα δεν καταφέρνει πάντα να μετατρέψει την επιστημονική παραγωγή σε ισχυρή καινοτομία. Ενδεικτική αυτής της αντίφασης είναι η πορεία της Ελλάδας στον Παγκόσμιο Δείκτη Καινοτομίας του WIPO, όπου από την 41η θέση το 2019 βρέθηκε στην 45η το 2024, σε σύνολο 133 χωρών. Η υποχώρηση είναι μικρή, αλλά επιβεβαιώνει ότι η έλλειψη ενιαίας στρατηγικής και αποτελεσματικού συντονισμού συνεχίζει να λειτουργεί ως τροχοπέδη.
Με αυτό το δεδομένο, η κυβέρνηση προωθεί τώρα μια από τις σημαντικότερες θεσμικές αλλαγές των τελευταίων ετών: την ίδρυση ενός αυτόνομου υπουργείου που θα ενώνει την ανώτατη εκπαίδευση με τους τομείς της έρευνας και της καινοτομίας, συγκροτώντας για πρώτη φορά ενιαία δομή χάραξης πολιτικής. Κατά πάσα πιθανότητα, θα αποκαλείται έτσι: υπουργείο Ανώτατης Εκπαίδευσης, Έρευνας και Καινοτομίας. Η πρωτοβουλία έχει ήδη λάβει θετικό πρόσημο από την πανεπιστημιακή και ερευνητική κοινότητα, η οποία βλέπει σε αυτό το σχήμα μια ευκαιρία για σταθερότητα, αποσαφήνιση αρμοδιοτήτων και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό.
Ποια πρόσωπα θα διαμορφώσουν το νέο θεσμικό πλαίσιο
Ο πρωθυπουργός έχει δώσει σαφείς οδηγίες προκειμένου να οδηγηθούμε στη δημιουργία ενός τέτοιου υπουργείου Έρευνας και Τεχνολογίας που σταδιακά αρχίζει να σχηματοποιείται. Μόλις προ ημερών, οκτώ κορυφαίοι ακαδημαϊκοί από την Ελλάδα και το εξωτερικό πέρασαν το κατώφλι του Μεγάρου Μαξίμου. Πρόκειται για προσωπικότητες που μαζί με μια σειρά από κυβερνητικά στελέχη, συγκροτούν πλέον την επιτροπή που θα διαμορφώσει το νέο θεσμικό πλαίσιο. Πρόεδρος έχει οριστεί ο ο διεθνώς αναγνωρισμένος ομότιμος καθηγητής του Χάρβαρντ, Σπύρος Αρταβάνης – Τσάκωνας. Στο πλευρό του συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, ο Γιώργος Νούνεσης, επικεφαλής του «Δημόκριτου», ο πρόεδρος της ΕΘΑΑΕ Περικλής Μήτκας, ο καθηγητής της Ιατρικής Κρήτης Αχιλλέας Γραβάνης, η πρύτανις του Παντείου Πανεπιστημίου Χριστίνα Κουλούρη, ο πρώην πρύτανης του ΕΜΠ Ανδρέας Μπουντουβής, η καθηγήτρια Βασιλική Γεωργιάδου και ο ερευνητής Ιωάννης Ταλιανίδης.
Στην επιτροπή συμμετέχουν επίσης κυβερνητικοί παράγοντες που καλύπτουν το σύνολο των εμπλεκόμενων τομέων: από το υπουργείο Επικρατείας και το υπουργείο Παιδείας έως τη δημοσιονομική πολιτική και τους πόρους της Ε.Ε. Ανάμεσά τους, οι Άκης Σκέρτσος, Νίκος Παπαϊωάννου, Βιβή Χαραλαμπογιάννη, Παυλίνα Καρασιώτου, Βασιλική Παντελοπούλου, Στέλιος Κουτνατζής, Γιάννης Μαστρογεωργίου, Τάσος Γαϊτάνης και Απόστολος Δημητρόπουλος.
Η αποστολή του υπουργείου
Το νέο υπουργείο Ανώτατης Εκπαίδευσης, Έρευνας και Καινοτομίας θα έχει ως καίρια αποστολή τη διαμόρφωση μιας ενιαίας, μακρόπνοης εθνικής στρατηγικής για την έρευνα, την τεχνολογία και την καινοτομία. Στόχος είναι πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, startups και μεγάλες επιχειρήσεις να κινούνται πλέον μέσα σε ένα κοινό και συνεκτικό πλαίσιο συνεργασίας, ώστε η επιστημονική γνώση και η επιχειρηματική δράση να λειτουργούν συμπληρωματικά και όχι αποσπασματικά.
Στις αρμοδιότητες του υπουργείου θα ενταχθεί η διαχείριση ευρωπαϊκών και εθνικών πόρων για ερευνητικά έργα, η ενίσχυση της ελληνικής παρουσίας σε διεθνή δίκτυα καινοτομίας, καθώς και η προσέλκυση σημαντικών επενδύσεων από το εξωτερικό. Το ενδιαφέρον θα στραφεί σε τομείς που αναπτύσσονται γρήγορα διεθνώς, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η βιοτεχνολογία, οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας και οι ψηφιακές τεχνολογίες.
Κεντρική επιδίωξη θα είναι επίσης η καλύτερη σύνδεση των πανεπιστημιακών σπουδών με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Με αυτόν τον τρόπο, οι νέοι επιστήμονες θα βρίσκουν περισσότερο χώρο να αξιοποιήσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους εντός της χώρας. Το υπουργείο θα λειτουργεί ως κρίκος ανάμεσα στον ακαδημαϊκό κόσμο και τις επιχειρήσεις, ενθαρρύνοντας κοινά ερευνητικά έργα και εφαρμογές που θα μπορούν να φτάσουν γρήγορα στην πραγματική οικονομία.
Παράλληλα, στον σχεδιασμό του θα περιλαμβάνεται η προώθηση της Ελλάδας ως κόμβου καινοτομίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Η υποστήριξη νεοφυών επιχειρήσεων, η δημιουργία τεχνολογικών πάρκων και η ανάπτυξη σύγχρονων ερευνητικών υποδομών θα αποτελέσουν βασικά εργαλεία για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας σε τομείς υψηλής τεχνολογίας. Ιδιαίτερη βαρύτητα θα δοθεί όμως και στη συνεργασία με το ανθρώπινο δυναμικό της ελληνικής διασποράς. Χιλιάδες ειδικοί που έχουν χτίσει σημαντική καριέρα στο εξωτερικό θα μπορούν να συμβάλουν με τεχνογνωσία και πολύτιμες εμπειρίες, προσφέροντας ισχυρή ώθηση στη μετάβαση της χώρας σε ένα πιο σύγχρονο και καινοτόμο αναπτυξιακό μοντέλο.
Άνοδος στις δαπάνες για έρευνα
Το σχέδιο έρχεται σε μια περίοδο κατά την οποία οι δημόσιες και ιδιωτικές δαπάνες για έρευνα εμφανίζουν σαφή ανοδική τάση. Σύμφωνα με στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης, η συνολική δαπάνη της περιόδου 2020 – 2022 έφτασε τα 8,21 δισ. ευρώ – αύξηση περίπου 25% σε σχέση με την τριετία 2017 – 2019. Μόνο το κράτος αύξησε τις επενδύσεις του από 2,6 δισ. σε 3,5 δισ. ευρώ, ενώ και ο ιδιωτικός τομέας ακολούθησε αντίστοιχη ανοδική τροχιά.
Αντίστοιχη βελτίωση καταγράφεται και στην επιστημονική παραγωγή: οι αναφορές σε ελληνικές δημοσιεύσεις αυξήθηκαν κατά 24% μέσα σε δύο χρόνια, φτάνοντας τις 20.034 το 2021. Παράλληλα, η Ελλάδα βελτίωσε αισθητά τη θέση της στα ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης, περνώντας από την 11η θέση στο HORIZON 2020 στην 7η θέση στο HORIZON EUROPE. Η κυβέρνηση υποστηρίζει ότι τα στοιχεία αυτά αποτελούν αποτέλεσμα συστηματικής στήριξης από το 2019 και μετά. Ωστόσο, οι παθογένειες που εξακολουθούν να υπάρχουν (όπως η έλλειψη διαφάνειας σε κάποιες διαδικασίες, ο πολυκερματισμός των ερευνητικών κέντρων και η πολυπλοκότητα των διοικητικών δομών) επιβεβαιώνουν την ανάγκη ενός ενιαίου πλαισίου που θα βάζει τέλος στην αλληλοεπικάλυψη αρμοδιοτήτων.
Έως τέλη Μαρτίου του 2026 το νομικό πλαίσιο
Στόχος της επιτροπής είναι τώρα να δημιουργήσει έναν ολοκληρωμένο «εθνικό χώρο έρευνας», με σταθερή χρηματοδότηση, αξιόπιστα κριτήρια αξιολόγησης, ουσιαστική διασύνδεση πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων, αλλά και σημαντική μείωση των γραφειοκρατικών εμποδίων. Το νέο νομικό πλαίσιο αναμένεται να παρουσιαστεί μέχρι τα τέλη Μαρτίου, οπότε και θα ξεκινήσει δημόσια διαβούλευση με ΑΕΙ, ερευνητικά κέντρα και διεθνείς ειδικούς.
Η κυβέρνηση επιδιώκει το σχετικό νομοσχέδιο για την ίδρυση του υπουργείου Ανώτατης Εκπαίδευσης, Έρευνας και Καινοτομίας να έχει ψηφιστεί μέχρι το τέλος καλοκαιριού του 2026. Όταν αυτό συμβεί, το σημερινό υπουργείο Παιδείας θα επικεντρωθεί στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, καθώς και στα θέματα θρησκευμάτων. Η επόμενη διετία, λοιπόν, θα είναι κρίσιμη. Εάν η νέα δομή καταφέρει να ενώσει πραγματικά τις δυνάμεις της ακαδημαϊκής και ερευνητικής κοινότητας, η Ελλάδα μπορεί να βρεθεί για πρώτη φορά με ένα σύγχρονο, αποτελεσματικό και διεθνώς ανταγωνιστικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της καινοτομίας – έναν τομέα που αποτελεί πλέον πυλώνα οικονομικής και κοινωνικής προόδου σε όλο τον κόσμο.
