Μετά από περισσότερα από 230 χρόνια, οι Ηνωμένες Πολιτείες σταμάτησαν αυτή την εβδομάδα τη νομισματοκοπία του ενός σεντ, όμως πολύ νωρίτερα είχε κοπεί το πρώτο δολάριο και η ιστορία του ξεκινά σε μία μικρή πόλη ενός ασήμαντου δρόμου, πολύ μακριά από τις ΗΠΑ. Το αμερικανικό δολάριο αποτελεί το ευρύτερα χρησιμοποιούμενο νόμισμα παγκοσμίως, λειτουργώντας ως το κύριο de facto παγκόσμιο μέσο συναλλαγών και το ανεπίσημο παγκόσμιο χρυσό πρότυπο. Σύμφωνα με την Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ, το 58% των παγκόσμιων χρηματοοικονομικών αποθεμάτων διακρατείται σε δολάρια, ποσοστό που υπερβαίνει περισσότερο από το διπλάσιο του συνόλου των ξένων αποθεμάτων σε ευρώ, γιεν και γουάν.
Συνολικά 31 χώρες είτε το έχουν υιοθετήσει ως επίσημο νόμισμα είτε έχουν δώσει στο δικό τους νόμισμα το όνομά του, 65 χώρες έχουν συνδέσει την αξία των νομισμάτων τους με αυτό, και σήμερα γίνεται δεκτό ακόμη και στη Βόρεια Κορέα, στη Σιβηρία και σε ερευνητικούς σταθμούς στον Βόρειο Πόλο.
Ωστόσο, ένα μέρος όπου το δολάριο δεν γίνεται δεκτό είναι η μικροσκοπική τσεχική πόλη Γιαχίμοβ, γεγονός ειρωνικό, καθώς εδώ, βαθιά μέσα στα δασωμένα όρη Κρούσνε χόρι της Βοημίας, γεννήθηκε το δολάριο πριν από περισσότερα από 500 χρόνια, το 1520. Όταν έβγαλα από το πορτοφόλι μου ένα δολάριο με τον Τζορτζ Ουάσινγκτον μέσα στο Μουσείο του Βασιλικού Νομισματοκοπείου του 16ου αιώνα, στο ακριβές σημείο όπου κόπηκαν οι πρώτοι πρόγονοι του δολαρίου, ο ξεναγός Γιαν Φραντσόβιτς χαμογέλασε και με σταμάτησε. «Έχω πολύ καιρό να δω ένα τέτοιο», είπε ενώ φώναξε δύο συναδέλφους. «Στο Γιαχίμοβ δεχόμαστε μόνο κορώνες, ευρώ ή μερικές φορές ρωσικά ρούβλια. Είσαι ο πρώτος Αμερικανός που έρχεται εδώ μετά από περισσότερα από τρία χρόνια».
Μια ήσυχη πόλη
Καλωσορίσατε στο Γιαχίμοβ: μια ήσυχη πόλη 2.300 κατοίκων κοντά στα σύνορα Τσεχίας–Γερμανίας, που αποτελεί ταυτόχρονα την πατρίδα του δολαρίου αλλά και τον τόπο όπου το δολάριο δεν χρησιμοποιείται καθόλου. Είναι πιθανό να μην έχετε ακούσει ποτέ γι’ αυτή, να μη γνωρίζετε ότι αποτελεί μέρος Μνημείου Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και σίγουρα να μην φαντάζεστε ότι το νόμισμα που κινεί τον ελεύθερο κόσμο δημιουργήθηκε σε μια πόλη ενός δρόμου που ακόμη παλεύει με τις πληγές του κομμουνισμού και διαθέτει περισσότερους οίκους ανοχής παρά τράπεζες.
Στην πραγματικότητα, θα μπορούσε κανείς να περάσει μια ολόκληρη ημέρα περπατώντας πάνω–κάτω τον κεντρικό δρόμο του Γιαχίμοβ, ανάμεσα σε εγκαταλελειμμένα γοτθικά και αναγεννησιακά κτίρια που σκαρφαλώνουν στην πλαγιά, γύρω από τα πολυτελή ιαματικά σπα στη βάση της κοιλάδας και ως το κάστρο του 16ου αιώνα, δίχως ποτέ να αντιληφθεί ότι πρόκειται για τον τόπο γέννησης του δολαρίου. «Πώς θα μπορούσατε να το ξέρετε; Δεν υπάρχουν πουθενά πινακίδες που να το αναφέρουν – οι περισσότεροι ντόπιοι δεν το γνωρίζουν καν!» είπε ο Μιχάλ Ούρμπαν, διευθυντής της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης Mountain Region Krušné hory – Erzgebirge. «Κανένα άλλο μεταλλευτικό κέντρο στον κόσμο δεν είχε τόσο μεγάλη επίδραση όσο το Γιαχίμοβ, αλλά έχουμε ξεχάσει την ιστορία μας», συμπλήρωσε.
Πολύ πριν υπάρξει το Γιαχίμοβ, τα κυματιστά βουνά που χωρίζουν τη σημερινή Βοημία από τη Σαξονία ήταν τόπος άγριας ζωής, όπου λύκοι και αρκούδες περιπλανιούνταν στα παρθένα δάση. Όταν ανακαλύφθηκαν τεράστιες ποσότητες αργύρου το 1516, ο τοπικός ευγενής κόμης Ιερώνυμος Σλίκ ονόμασε την περιοχή Γιοαχιμστάλ («Κοιλάδα του Ιωακείμ») από τον Ιωακείμ, τον παππού του Ιησού και προστάτη των μεταλλωρύχων.
«Τότε η Ευρώπη ήταν μια ήπειρος πόλεων-κρατών όπου οι τοπικοί άρχοντες διεκδικούσαν ισχύ», εξήγησε ο τοπικός ιστορικός Γιαροσλάβ Όχετς. «Χωρίς ένα ενιαίο νομισματικό σύστημα, ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους για να εδραιώσει κάποιος την εξουσία του ήταν να κόψει το δικό του νόμισμα, και αυτό ακριβώς έκανε ο Σλίκ». Ο Σλίκ έκοψε τα αργυρά νομίσματά του στις 9 Ιανουαρίου 1520. Ο κόμης χάραξε μπροστά την εικόνα του Ιωακείμ, από πίσω τον λέοντα της Βοημίας και ονόμασε το νέο νόμισμα «Γιοαχιμστάλερ», που σύντομα συντομεύθηκε σε «τάλερ». Σε μια εποχή όπου η αξία των νομισμάτων καθοριζόταν αποκλειστικά από την περιεκτικότητά τους σε μέταλλο, ο Σλίκ έκανε δύο έξυπνες κινήσεις: πρώτον, έφτιαξε το τάλερ στο ίδιο βάρος και διάμετρο με το νόμισμα Guldengroschen των 29,2 γραμμαρίων που χρησιμοποιούνταν ευρέως στην Κεντρική Ευρώπη, διευκολύνοντας έτσι την αποδοχή του από τα γειτονικά βασίλεια και δεύτερον, έκοψε περισσότερα νομίσματα από όσα είχε δει ποτέ η Ευρώπη.
Το μεγαλύτερο μεταλλευτικό κέντρο της Ευρώπης και το «τάλερ»
Μέσα σε μόλις δέκα χρόνια, η Γιοαχιμστάλ μεταμορφώθηκε από χωριό 1.050 κατοίκων στο μεγαλύτερο μεταλλευτικό κέντρο της Ευρώπης, με 18.000 κατοίκους και 1.000 αργυρωρυχεία που απασχολούσαν 8.000 μεταλλωρύχους. Το 1533 η Γιοαχιμστάλ ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Βοημίας μετά την Πράγα και στα μέσα του 16ου αιώνα ο Ούρμπαν εκτιμά ότι περίπου 12 εκατομμύρια τάλερ που κόπηκαν εδώ είχαν κυκλοφορήσει σε ολόκληρη την Ευρώπη, πολύ περισσότερα από οποιοδήποτε άλλο ευρωπαϊκό νόμισμα της εποχής.
Αν και τα κοιτάσματα αργύρου εξαντλήθηκαν σύντομα, το 1566 ο τάλερ ήταν πλέον τόσο αναγνωρίσιμος ώστε όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποφάσισε να θεσπίσει ενιαίο μέγεθος και περιεκτικότητα αργύρου για τα διάφορα τοπικά νομίσματα, επέλεξε το τάλερ, ονομάζοντας όλα τα αποδεκτά αργυρά νομίσματα «Ράιχσταλερ» («τάλερ της αυτοκρατορίας»). «Για τα επόμενα 300 χρόνια πολλές χώρες στον κόσμο μοντελοποίησαν τα νομίσματά τους στο τάλερ», είπε ο Ούρμπαν κοιτάζοντας τις σκουριασμένες στέγες του Γιαχίμοβ προς τον λευκό άξονα του αρχαιότερου εν λειτουργία ορυχείου της Ευρώπης και το κάστρο των Σλίκ, που εξακολουθούν να δεσπόζουν πάνω από την πόλη. «Σύντομα ο τάλερ άρχισε να αποκτά δική του ζωή μακριά από εδώ», συμπλήρωσε.
Καθώς οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες άρχισαν να υιοθετούν το τάλερ, το μετονόμαζαν στις γλώσσες τους: στη Δανία, Νορβηγία και Σουηδία έγινε «ντάλερ», στην Ισλανδία «ντάλουρ», στην Ιταλία «ταλέρo», στην Πολωνία «τάλαρ», στην Ελλάδα «τάλιρο», στην Ουγγαρία «ταλλέρ», στη Γαλλία «ζοκαντάλ», όπως αναφέρει το BBC.
Όπως γράφει ο Τζέισον Γκούντγουιν στο βιβλίο Greenback: The Almighty Dollar and the Invention of America, σύντομα υπήρχαν περίπου 1.500 απομιμήσεις του ανάμεσα στα διάσπαρτα κρατίδια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.Το τάλερ εξαπλώθηκε στην Αφρική, όπου χρησιμοποιήθηκε σε Αιθιοπία, Κένυα, Μοζαμβίκη και Τανζανία έως τη δεκαετία του 1940, αλλά και στην Αραβική Χερσόνησο και την Ινδία. Το επίσημο νόμισμα της Σλοβενίας ήταν μέχρι το 2007 το «τόλαρ», ενώ στα νησιά Σαμόα το νόμισμα ονομάζεται ακόμη «τάλα». Σήμερα τα νομίσματα της Ρουμανίας («λεβ»), της Βουλγαρίας («λεβ») και της Μολδαβίας («λεου») αντλούν το όνομά τους από τον λέοντα που κοσμούσε το πρώτο τάλερ πριν από 500 χρόνια. Ωστόσο, ήταν το ολλανδικό «λέοντας ντάλερ» (leeuwendaler) – «ντάλερ» για συντομία, προφερόμενο σχεδόν όπως το αγγλικό «dollar», που έδωσε το όνομα στο αμερικανικό νόμισμα. Αφού έφτασε στη Νέα Ολλανδία τον 17ο αιώνα και κυκλοφόρησε ευρέως στις 13 Αποικίες, οι Αγγλόφωνοι άποικοι άρχισαν να αποκαλούν «δόλαρ» τα συγκεκριμένα νομίσματα. Το δολάριο έγινε επίσημα το νόμισμα των ΗΠΑ το 1792, την ίδια χρονιά που κόπηκε το πρώτο αμερικανικό πένι, και από τότε συνέχισε την πορεία του σε ολόκληρο τον κόσμο, φτάνοντας στην Αυστραλία, τη Ναμίμπια, τη Σιγκαπούρη και τα Φίτζι.
Η σκοτεινή ιστορία της πόλης
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα ορυχεία του Γιαχίμοβ φέρουν και μια πιο σκοτεινή κληρονομιά. Όταν τα λαμπερά κοιτάσματα αργύρου άρχισαν να εξαντλούνται, οι μεταλλωρύχοι εντόπισαν μια μαύρη ουσία που συνδεόταν με υψηλή θνησιμότητα από πνευμονικές ασθένειες. Το ορυκτό ουρανινίτης έγινε γνωστό ως «Πεχμπλεντε» («κακή τύχη» στα γερμανικά). Το 1898 η φυσικός Μαρί Κιουρί ανακάλυψε ότι το ίδιο μετάλλευμα που παρήγαγε τα πρώτα τάλερ περιείχε δύο νέα ραδιενεργά στοιχεία: το ράδιο και το πολώνιο. Η ανακάλυψη παραμόρφωσε τα χέρια της, την έκανε την πρώτη γυναίκα που κέρδισε Νόμπελ και τελικά την οδήγησε στον θάνατο, όμως παράλληλα προετοίμασε το έδαφος για τη δεύτερη απίθανη ιστορική διαδρομή της πόλης: τα ίδια ορυχεία που δημιούργησαν το νόμισμα του κόσμου θα τροφοδοτούσαν και την πυρηνική κούρσα εξοπλισμών.
Για δεκαετίες τα μεταλλεία του Γιαχίμοβ ήταν η σημαντικότερη πηγή ραδίου παγκοσμίως. Οι Ναζί πειραματίστηκαν εδώ με πυρηνικό αντιδραστήρα. Ο «πατέρας της ατομικής βόμβας» Τζέι Ρόμπερτ Όπενχαϊμερ έγραψε τη διατριβή του στις ουρανιούχες στοές της Γιοαχιμστάλ. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η Τσεχοσλοβακία ανέκτησε τη Γιοαχιμστάλ από τη Γερμανία, τη μετονόμασε σε Γιαχίμοβ και εκδίωξε τον γερμανόφωνο πληθυσμό με Τσέχους εποίκους. Η κυβέρνηση υπέγραψε μυστική συμφωνία με τον Στάλιν, μετατρέποντας την πόλη σε σοβιετικό γκουλάγκ. «Αυτό ήταν η αρχή μιας πολύ σκοτεινής περιόδου στην ιστορία μας», είπε ο Ούρμπαν περπατώντας στο μονοπάτι «Κόλαση του Γιαχίμοβ» μήκους 8,5 χιλιομέτρων, που αποτυπώνει την πορεία της κοιλάδας από μεταλλευτικό κέντρο αργύρου σε σοβιετικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. «Πριν τον πόλεμο, οι άνθρωποι εδώ ήταν περήφανοι που δημιούργησαν το δολάριο. Αλλά όταν ο πληθυσμός άλλαξε, αυτή η μνήμη χάθηκε και τα ορυχεία αξιοποιήθηκαν για να βοηθήσουν τη Ρωσία να δημιουργήσει την ατομική βόμβα». Μετά την ατομική βόμβα του Όπενχαϊμερ που ουσιαστικά τερμάτισε τον πόλεμο, περίπου 50.000 Σοβιετικοί πολιτικοί κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο Γιαχίμοβ μεταξύ 1949 και 1964 για να εξορύξουν, θρυμματίσουν και φορτώσουν ουράνιο που θα τροφοδοτούσε το σοβιετικό πυρηνικό οπλοστάσιο. Έτσι, δύο από τα ισχυρότερα σύμβολα εξουσίας της σύγχρονης εποχής, το δολάριο και τα πυρηνικά όπλα, προέρχονται από αυτή τη μικρή πόλη στους λόφους της Βοημίας.
Σήμερα, το Γιαχίμοβ εξακολουθεί να παλεύει με το ταραχώδες παρελθόν του. Οι τεράστιοι σωροί μεταλλευτικών αποβλήτων που άλλοτε σημάδευαν την κοιλάδα καταπνίγονται αργά από έλατα. Οι σειρές εγκαταλελειμμένων σπιτιών του 19ου αιώνα, χτισμένων με τοξικά υλικά ουρανίου, σταδιακά αποκαθίστανται. Το τελευταίο εν λειτουργία ορυχείο της πόλης, το Σβόρνοστ, το οποίο προμήθευσε το ασήμι για τα πρώτα δολάρια, διοχετεύει πλέον ραδιενεργό νερό σε τρία πολυτελή θέρετρα που διαφημίζουν «θεραπεία με νερό ραδονίου». Ωστόσο, δεν υπάρχουν πινακίδες στο Γιαχίμοβ που να αναφέρουν την ιστορική του σχέση με το δολάριο. Αν όμως κάποιος επισκεφθεί το Μουσείο του Βασιλικού Νομισματοκοπείου και ρωτήσει τους ξεναγούς, θα του δείξουν περήφανα μια μικρή κορνίζα πίσω από το γραφείο που περιέχει έναν ολοκαίνουργιο λογαριασμό του Τζορτζ Ουάσινγκτον.
