Πόσο λογικό είναι να ξοδεύεις διαρκώς χρήματα για ένα κουκλάκι με γουρλωμένα μάτια, μυτερά δόντια και μόνιμο ειρωνικό χαμόγελο; Παρότι δεν φαίνεται να υπάρχει κάτι ιδιαίτερο στα κουκλάκια Labubu, αυτά έχουν εξελιχθεί σε ένα παγκόσμιο φαινόμενο, μια εμμονή για συλλέκτες σε όλο τον κόσμο.

Τα κουτιά-έκπληξη εξαντλούνται σε λεπτά, οι τιμές στη μεταπώληση εκτοξεύονται, και η προσμονή του «σπάνιου» κομματιού θυμίζει κυνήγι θησαυρού. Πολλοί θα μιλήσουν για τη δύναμη της μόδας και των social media, όμως η εξήγηση δεν είναι τόσο απλή.

Όπως επισημαίνεται σε άρθρο στο Psychology Today, η εξήγηση κρύβεται βαθύτερα, στα ίδια τα ένστικτα που κληρονομήσαμε από την εξελικτική μας πορεία.

Οι εξελικτικές ρίζες της συλλογής

Η εξελικτική ψυχολογία προσφέρει έναν γοητευτικό τρόπο να δούμε γιατί συλλέγουμε. Πολλά από όσα κάνουμε, ακόμα και η παρόρμηση να μαζεύουμε και να κρατάμε πράγματα, προέρχονται από ένστικτα που κάποτε βοήθησαν τους προγόνους μας να επιβιώσουν και να μεταδώσουν τα γονίδιά τους.

Στο παρελθόν, το να κρατάς όστρακα, εργαλεία ή κομμάτια τροφής μπορούσε να κάνει τη διαφορά ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο. Με τα χρόνια, αυτές οι συμπεριφορές μπορεί να μας προγραμμάτισαν να βρίσκουμε ευχαρίστηση στο να έχουμε περισσότερα απ’ όσα πραγματικά χρειαζόμαστε.

Τα Labubu – οι παράξενες φιγούρες δημιούργημα του καλλιτέχνη Kasing Lung που διαδόθηκαν μέσω της Pop Mart – είναι μια σύγχρονη εκδοχή αυτής της παρόρμησης. Το μοντέλο των «κουτιών-έκπληξη», όπου ο αγοραστής δεν ξέρει ποια φιγούρα θα τύχει, αντανακλά την αρχέγονη αβεβαιότητα: επενδύεις προσπάθεια για μια αβέβαιη ανταμοιβή, με την πιθανότητα να βρεις το σπάνιο, υψηλού κύρους «μυστικό» κομμάτι.

Αυτή η διαδικασία πυροδοτεί αυτό που η επιστήμη της συμπεριφοράς ονομάζει ψυχολογία των τυχαίων ανταμοιβών, όπου η απρόβλεπτη έκβαση τροφοδοτεί τη συνεχή εμπλοκή.

Από τη νοσταλγία στα κυκλώματα ντοπαμίνης

Η νοσταλγία παίζει κι αυτή τον ρόλο της στη μανία με τα Labubu. Όταν η ζωή μοιάζει ασταθής, στρεφόμαστε σε πράγματα που μας θυμίζουν πιο απλές εποχές. Η παράξενη αισθητική των Labubu αγγίζει ακριβώς αυτό το σημείο για πολλούς ενήλικους συλλέκτες, προσφέροντας μια δόση παιδικής θαλπωρής ή μια παιχνιδιάρικη αντίθεση στον αποστειρωμένο μινιμαλισμό του σήμερα.

Οι ψυχολόγοι παρομοιάζουν τη συλλογή «κουτιών-έκπληξη» με τους μηχανισμούς του τζόγου. Η αβεβαιότητα της ανταμοιβής ενεργοποιεί τις οδούς ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, κάνοντάς μας να «θέλουμε» την εμπειρία, ακόμη κι όταν ήδη «έχουμε» αρκετά. Αυτό εξηγεί γιατί οι συλλέκτες συχνά συνεχίζουν να αγοράζουν πολύ μετά την επίτευξη του αρχικού στόχου.

Ο κίνδυνος του παθολογικού αποθησαυρισμού

Όμως πού τελειώνει η αθώα συλλογή και πού ξεκινά ο παθολογικός αποθησαυρισμός; Η ψυχολογία της συλλογής δείχνει ένα συνεχές που εκτείνεται από το χόμπι έως τη διαταραχή, ανάλογα με τις επιπτώσεις στη ζωή.

Η συλλογή μετατρέπεται σε παθολογικό αποθησαυρισμό όταν τα αντικείμενα κατακλύζουν τον χώρο, προκαλούν άγχος ή παρεμβαίνουν στην καθημερινότητα. Ένας συλλέκτης αυτόγραφων, ο Bryan Petrulis, το περιέγραψε κάποτε σαν «να βάζεις κέρμα σε κουλοχέρη – συνεχίζεις μέχρι να ξεμείνεις ή μέχρι να έρθει το τζακποτ». Αυτή η μεταφορά αποτυπώνει και την έξαψη του Labubu, αλλά και τον κίνδυνο της υπερβολής.

Όταν η συλλογή ξεπερνά το μέτρο και γίνεται εμμονή

Όσο η συλλογή παραμένει πηγή χαράς, δημιουργικότητας, αυτοέκφρασης και κοινωνικής σύνδεσης, μπορεί να είναι πραγματικά μια θετική διαδικασία. Αλλά όταν μπαίνουν στη μέση η φρενίτιδα της σπανιότητας, της αγοράς και των τιμών μεταπώλησης, το θέμα αλλάζει. Ξαφνικά, το ζητούμενο δεν είναι η χαρά της συλλογής, αλλά το κύρος ή το κέρδος.

Το μοτίβο δεν είναι καινούργιο. Στο παρελθόν υπήρξαν πολλές μανίες, που ακολούθως κατέρρευσαν αφήνοντας τους συλλέκτες με στοκ που σταδιακά έχασε την αξία του. Η εξελικτική ώθηση να αναζητούμε και να εξασφαλίζουμε παραμένει σταθερή. Χωρίς μέτρο, όμως, μετατρέπεται σε μια υπερβολή της σύγχρονης εποχής.

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το μάρκετινγκ, το «παιχνίδι» της σπανιότητας και η κουλτούρα μεταπώλησης ενισχύουν αρχαία ένστικτα για αξία, καινοτομία και αναγνώριση. Η πρόκληση είναι να κρατήσουμε αυτές τις δυνάμεις σε ισορροπία. Να συλλέγουμε ό,τι φέρνει γνήσια χαρά και σύνδεση. Να παίρνουμε μια ανάσα πριν ρίξουμε «άλλο ένα κέρμα» στον «κουλοχέρη» της ντοπαμίνης.

Τελικά το Labubu είναι κάτι παραπάνω από ένα παιχνίδι. Είναι ένας «πονηρός» μικρός καθρέφτης που αντανακλά τόσο τα αρχαία μας ένστικτα όσο και τις σύγχρονες παθογένειες, δείχνοντας πόσο εύκολα ένα διασκεδαστικό χόμπι μπορεί να γλιστρήσει από την καθαρή απόλαυση στην εμμονή.