Η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια βαθιά δημογραφική μεταβολή, η οποία απειλεί να ανατρέψει την ισορροπία μεταξύ ενεργών εργαζομένων και συνταξιούχων και να περιορίσει τη μελλοντική αναπτυξιακή δυναμική. Η μείωση των γεννήσεων, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής και η μετανάστευση των νέων προς άλλες χώρες εντείνουν τις πιέσεις στις κοινωνικές και οικονομικές δομές των κρατών.
Ο μέσος δείκτης γονιμότητας μειώθηκε από 2,8 παιδιά ανά γυναίκα το 1960 σε 2 παιδιά μέχρι το 1990 και σε 1,6 παιδιά σήμερα, πολύ κάτω από το επίπεδο αντικατάστασης των 2,1 παιδιών. Επιπλέον, η μετανάστευση, ιδίως προς την Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν μεγάλη, αλλά η μετανάστευση προς την Ευρώπη και την Κεντρική Ασία από χώρες εκτός της περιοχής ήταν μέτρια.
Σε αυτό το πλαίσιο, η μετανάστευση επανέρχεται ως πιθανή λύση – όχι ως απλή επιλογή, αλλά ως αναγκαίο εργαλείο για τη διατήρηση της δημοσιονομικής και κοινωνικής ισορροπίας. Οι διεθνείς οργανισμοί και τα think tanks αναλύουν σενάρια και καταθέτουν τεκμηριωμένες προτάσεις που ενισχύουν αυτή την προσέγγιση.
Οι αριθμοί της γήρανσης στην Ευρώπη
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η Ευρώπη και η Κεντρική Ασία θα χρειαστούν περισσότερους από 100 εκατομμύρια μετανάστες έως το 2050 για να διατηρηθεί ο σημερινός λόγος εργαζομένων προς συνταξιούχους.
Το ποσοστό των ατόμων άνω των 65 ετών θα μπορούσε να φτάσει ή και να ξεπεράσει το 25% μέχρι το 2050 σε πολλές χώρες. Μέχρι το τέλος αυτού του αιώνα, ένας 65χρονος Ευρωπαίος θα έχει τους μισούς εν ζωή συγγενείς σε σχέση με ένα άτομο της ίδιας ηλικίας τη δεκαετία του 1950.
Οι αλλαγές που προκύπτουν στην ηλικιακή διάρθρωση έχουν επιπτώσεις σε ολόκληρη την οικονομία. Ο μικρότερος αριθμός ατόμων σε ηλικία εργασίας θα επηρεάσει αρνητικά τις αγορές και θα επιβραδύνει τις επενδύσεις κεφαλαίου και την αύξηση του ΑΕΠ.
Η μείωση της αναλογίας εργαζομένων προς συνταξιούχους και τα περισσότερα χρόνια συνταξιοδότησης θα επιβαρύνουν τους κρατικούς προϋπολογισμούς και τη βιωσιμότητα των συστημάτων συνταξιοδότησης και υγειονομικής περίθαλψης. Χωρίς μεγάλες κυβερνητικές παρεμβάσεις, αυτές οι αρνητικές τάσεις θα ενισχυθούν καθώς επιταχύνεται η γήρανση του πληθυσμού.
Παρόμοια εικόνα δίνει και το Ageing Report 2024 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Ελλάδα, όπου ο πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας προβλέπεται να μειωθεί κατά 1,7 εκατομμύρια άτομα έως το 2050, ενώ η αναλογία εργαζομένων προς συνταξιούχους αναμένεται να υποχωρήσει από 1,64 σε μόλις 1,1 έως το 2070.
Η γήρανση του πληθυσμού στην Ελλάδα, είναι εντονότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Με βάση το Ageing Report, η συνταξιοδοτική δαπάνη έφτασε στο 14,5% του ΑΕΠ το 2022, ενώ προβλέπεται να παραμείνει ψηλά τις επόμενες δεκαετίες, παρά τις μεταρρυθμίσεις. Η σταδιακή είσοδος μεταναστών στην αγορά εργασίας –και κυρίως στις ασφαλιστικές εισφορές– αποτελεί κρίσιμο παράγοντα βιωσιμότητας.
Μετανάστευση: Ευκαιρία ή πρόκληση;
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF) σημειώνει πως η καθαρή μετανάστευση αποτελεί τη μοναδική ρεαλιστική επιλογή για την αύξηση ή έστω διατήρηση του πληθυσμού στις γηράσκουσες κοινωνίες. Η επιτυχία, όμως, εξαρτάται από την ποιότητα της ενσωμάτωσης: πρόσβαση στην αγορά εργασίας, ίσες ευκαιρίες και κοινωνική ένταξη.
Αντίστοιχα, η Παγκόσμια Τράπεζα αναφέρει ότι η μετανάστευση αναμένεται να αποτελέσει την κινητήρια δύναμη της αύξησης του πληθυσμού στις χώρες υψηλού εισοδήματος κατά τις επόμενες δεκαετίες.
Ενώ οι μεγάλες εισροές μεταναστών μπορεί να θεωρηθούν ως μια απλή λύση για τη συμπλήρωση του εργατικού δυναμικού και τη βελτίωση της αναλογίας εργαζομένων προς συνταξιούχους, οι χώρες θα χρειαστούν πολύ μεγάλο αριθμό μεταναστών για να αντισταθμίσουν τη γήρανση του πληθυσμού.
Ωστόσο, όπως επισημαίνει, η μετακίνηση μεγάλου αριθμού μεταναστών των οποίων οι δεξιότητες δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες των χωρών προορισμού μπορεί να είναι δημοσιονομικά απαγορευτική. Επιπλέον, το κόστος και η σκοπιμότητα των μέτρων για την προσέλκυση εξειδικευμένων μεταναστών σε ανταγωνισμό με άλλες χώρες θα μπορούσε να είναι σημαντικό.
Δεν είναι σαφές αν υπάρχει επαρκής παγκόσμια προσφορά εξειδικευμένων μεταναστών και αν οι χώρες αποστολής θα εφαρμόσουν μέτρα για να διατηρήσουν το ανθρώπινο κεφάλαιό τους.
Συμπερασματικά, η μετανάστευση δεν αποτελεί από μόνη της λύση για το δημογραφικό – είναι, ωστόσο, αναπόσπαστο μέρος της απάντησης. Η πρόκληση δεν είναι αριθμητική, αλλά θεσμική και κοινωνική: ποιοι μετανάστες, με ποια κίνητρα, με ποιες προοπτικές, υπό ποιο καθεστώς.
