Κανείς δεν περίμενε πως ένα ευαίσθητο και βαθύτατα υπαρξιακό φιλμ σαν τον «Κύκλο των χαμένων ποιητών» (1989) θα δίχαζε τόσο κοινό και κριτικούς, προκαλώντας μια από αυτές τις αγεφύρωτες ρήξεις της κινηματογραφικής κοινότητας.
Την ώρα που για κάποιους ήταν από την πρώτη κιόλας στιγμή κλασικό και ορκίζονταν πως τους σημάδεψε όσο τίποτα που είχαν δει ποτέ στο μεγάλο πανί, για άλλους δεν ήταν παρά μια φιοριτούρα, ένα πυροτέχνημα που έλεγε σαφώς λιγότερα από όσα ευελπιστούσε ο αντισυμβατικός «captain, my captain» του.
Αριστούργημα για μια καλή μερίδα κοινού και κριτικών, υπερεκτιμημένος για τους άλλους μισούς (ή λίγο λιγότερους, εντάξει), ο «Κύκλος των χαμένων ποιητών» συνεχίζει να αποτελεί θέμα συζήτησης ακόμα και έπειτα από 30 χρόνια. Ως μια από τις χαρακτηριστικότερες στιγμές τόσο του αμερικανικού σινεμά της δεκαετίας του 1980 όσο και του μεγάλου πρωταγωνιστή του, του μοναδικού Ρόμπιν Γουίλιαμς, η ταινία προκάλεσε εξωκινηματογραφικούς τριγμούς σε ενώσεις εκπαιδευτικών και ακαδημαϊκούς φορείς, καθώς πολλοί από αυτούς βγήκαν και είπαν πως πρέπει να διδάσκεται όχι μόνο στα σχολεία, αλλά και στις παιδαγωγικές ακαδημίες!
Σήμερα που καταλάγιασε ο κουρνιαχτός και σιώπησαν τόσο οι φανατικοί οπαδοί όσο και οι εξίσου μαχητικοί πολέμιοί του, σήμερα μπορούμε να αποτιμήσουμε πιο νηφάλια τι ήταν και τι όντως έκανε αυτός ο αντικομφορμιστής καθηγητής λογοτεχνίας που αναστάτωσε με τις προοδευτικές του αντιλήψεις όχι μόνο την καθημερινότητα ενός άκρως συντηρητικού αμερικανικού σχολείου, αλλά και σύσσωμης της εκπαιδευτικής κοινότητας λίγο-πολύ.
Αναμφίβολα πηγή έμπνευσης για στρατιά δασκάλων, γονέων αλλά και μαθητών ανά την οικουμένη, αυτόν τον ανατρεπτικό κύριο Τζον Κίτινγκ ήταν απλώς θέμα χρόνου πότε θα τον δεις για να εκτιμήσεις ή όχι τα διδακτικά του καμώματα. Και η αλήθεια είναι πως το έκαναν πολλοί, καθώς πέρα από τις διθυραμβικές κριτικές (από μερίδα ειδικών), το Όσκαρ Πρωτότυπου Σεναρίου για τον Τομ Σούλμαν και τις άλλες τρεις πρωτοκλασάτες υποψηφιότητες, η ταινία έφτασε να συζητηθεί, να υμνηθεί ουσιαστικά, ακόμα και στο βρετανικό Κοινοβούλιο!
Κανείς δεν αμφέβαλλε φυσικά για τις κινηματογραφικές αρετές και τις προωθημένες ακαδημαϊκές τακτικές του κυρίου καθηγητή, ήταν απλώς οι φιλοσοφικές και πολιτικές προεκτάσεις που μπήκαν στο στόχαστρο. Ήταν πράγματι ένα επαναστατικό έπος της έβδομης τέχνης ή αντιθέτως μια ταινία που στόχευε σε εύκολους συναισθηματισμούς, ανέξοδες συγκινήσεις και επίπλαστες επαναστατικότητες που θα τσαλαπατηθούν μόλις βγεις από τη σχολική αίθουσα;
Ο νεόφερτος φιλόλογος ήρθε όντως σε σύγκρουση με το στριφνό εκπαιδευτικό κατεστημένο του παραδοσιακά αυστηρού Κολεγίου Γουέλτον το 1959 για να πάρει τους μαθητές με το μέρος του ή μήπως τα δημιουργικά τεχνάσματά του δεν συνέβαλαν σε καμία κριτική σκέψη, παρά στον απλό εντυπωσιασμό;
Όπως είπαμε, ήταν μάλλον ζήτημα σωστού timing, να δεις τον «Κύκλο των χαμένων ποιητών» σε κατάλληλη ηλικία δηλαδή ώστε να αφήσει το χνάρι του πάνω σου, να σε σημαδέψει και να σε εμπνεύσει. Είναι ένα ιδεαλιστικό και αρκούντως ελπιδοφόρο κινηματογραφικό πόνημα που αναρίθμητοι βρήκαν κάτι να αγαπήσουν και να ταυτιστούν.
Και εξίσου αναρίθμητοι ένιωσαν την ανάγκη να βγουν και να το πουν, κάνοντάς το αναμφίβολα ένα από τα πιο πολυσυζητημένα φιλμ του καιρού του. Αλλά και εμπορικά αχτύπητα, καθώς κατάφερε να σπάσει τα ταμεία ως το πέμπτο φιλμ της χρονιάς σε εισπράξεις (και πρώτο στην κατηγορία του δράματος).
Οι αρετές του βαθύτατα υπαρξιακού φιλμ του Πίτερ Γουίαρ δεν ήταν ωστόσο επιφανειακές, κάθε άλλο! Ο κύριος Κίτινγκ που έρχεται από το πουθενά μέσα στο σνομπ μεγαλοαστικό περιβάλλον της ακαδημίας θα δώσει στους μαθητές του διδάγματα που προφανώς δεν έχουν ξανακούσει. Και λογίζονται ανατρεπτικά από κάθε σχολικό πλαίσιο. Τι τους λέει; Σκίστε τις σελίδες των βιβλίων σας, ονειρευτείτε, γράψτε ποίηση, ζήστε χωρίς πειθαρχία και κανόνες. Και αδράξτε τη μέρα, διάολε!
Και ξέρεις ότι είναι επόμενο τα αντικομφορμιστικά του κελεύσματα να τον φέρουν αντιμέτωπο με το διδακτικό κατεστημένο, μιας και ενοχλεί το σύστημα. Και μάλιστα πολύ. Είναι ονειροπόλος και ζητά το ανέφικτο, ένα όραμα που αν δεν το συντρίψουν οι σχολικές αρχές, θα το διαλύσει κατόπιν η μεγαλοαστική κοινωνία στην οποία προορίζονται να μπουν όλοι αυτοί οι γόνοι καλών οικογενειών. Μια από τις βασικές πτυχές κριτικής του φιλμ για το μάταιο των όσων βλέπουμε να εκτυλίσσονται στη σχολική αίθουσα.
Αν πρέπει να το πούμε, ο Ρόμπιν Γουίλιαμς μεγαλουργεί σε έναν ρόλο που μοιάζει κομμένος και ραμμένος για πάρτη του και η μη βράβευσή του με Όσκαρ παραμένει ένα από τα διαχρονικά «σκάνδαλα» του θεσμού. Ο νεαρός καθηγητής του θα χάσει, θα χάσει κερδίζοντας ταυτοχρόνως τα πάντα, βάζοντας την καρτεσιανή ριζική αμφιβολία από τις χαραμάδες της σχολικής αίθουσας.
«Τι έμεινε στο τέλος;», ρωτούσαν ρητορικά οι πολέμιοι. Η απόλυσή του; Όλα αυτά έγιναν για να χάσει απλώς τη δουλειά του ένας ξεροκέφαλος καθηγητής; Προφανώς και έμειναν στην επιφάνεια του «Κύκλου» όλοι αυτοί, μιας και ο Κίτινγκ άφησε στα μυαλά των μαθητών του λίγη από αυτή τη δημιουργική απείθειά του. Ο εκπαιδευτικός μας δεν ήταν ένα πρόσωπο που τσακίστηκε από την εποχή του, αλλά ένα σύμβολο αντίστασης σε κάθε λογής καταπίεση, από αυτές που θα κληθεί να αντιμετωπίσει κάθε παιδί που ενηλικιώνεται και είτε θα σκύψει ευλαβικά το κεφάλι είτε θα κάνει τη δική του, μικρή, επανάσταση.
Το σχολείο δεν θα είναι ποτέ πια το ίδιο μετά το σύντομο πέρασμά του, καθώς φρόντισε να το κάνει ως σίφουνας, αφήνοντας κληρονομιά τη ζωντάνια του, την ευαισθησία και το πάθος τελικά για την ίδια τη ζωή. Παρά τη φαινομενική του ήττα. Και παρά τον κομφορμισμό που θα θριαμβεύσει ξανά, καμιά αμφιβολία.
Κάποιοι κριτικοί υπέδειξαν στον σχεδόν ρομαντικό τρόπο που αντιμετώπισε ο Γουίαρ τον ήρωά του πως ελλοχεύει μια εξιδανικευμένη διάσταση που μοιάζει κάπως αφελής. Αυτό το νέο και ανατρεπτικό κόντρα στο παλιό και συντηρητικό δηλαδή. Μήπως όμως αυτό το «μεγάλο ψεγάδι» δεν είναι παρά η λαμπρή αρετή της ταινίας; Μήπως αυτό τον ονειροπόλο καθηγητή θα ευχόμασταν να τον πετυχαίναμε κάπου στα σχολικά μας χρόνια όλοι, έστω και για ένα εξάμηνο; Κι αν ήταν τελικά ένα γοητευτικό παραμύθι από το οποίο ξυπνάς μετά τις σφαλιάρες της ζωής, ήταν υπέροχο όσο κράτησε…
Γιατί να το δεις: Για τα μεγάλα και τρανά που πραγματεύεται. Για το τι σημαίνει φωτισμένη εκπαιδευτική πράξη που έχει στο επίκεντρο τον μαθητή (τον άνθρωπο, θα μας μάλωνε ο Γουίαρ!). Για αυτές τις λιγοστές στιγμές ελευθερίας και επανάστασης που τυχερός όποιος τις ζήσει, έστω κι αν τσαλαπατηθεί μαζί τους. Ο Κίτινγκ υποδέχεται την απόλυσή του με το χαμόγελο στα χείλη, γιατί ξέρει -και ξέρει καλύτερα από τον καθένα- πως δεν έχασε.
Έχασαν όλοι οι άλλοι που δεν άδραξαν τη μέρα. «Carpe diem» μας υπενθυμίζει με το ίδιο ύφος ακόμα και ύστερα από 30 ολόκληρα χρόνια, λες και δεν πέρασε μέρα από τη στιγμή που μας σύστησε τη μυστική λέσχη λογοτεχνίας του, αυτόν τον «Κύκλο των χαμένων ποιητών» που τα άλλαξε όλα. Γιατί άλλαξε μια χούφτα μαθητές. «Oh captain, my captain» θα φωνάξουν εκείνοι πάνω στα θρανία τους, γνωρίζοντας πως αυτή η διδασκαλία ξεπέρασε τα στενά όρια της σχολικής πράξης. Ήταν μάθημα ζωής, πάει και τέλειωσε…
«Ο κύκλος των χαμένων ποιητών»
Παραγωγή: Αμερική
Σκηνοθεσία: Πίτερ Γουίαρ
Πρωταγωνιστούν: Ρόμπιν Γουίλιαμς, Ρόμπερτ Σον Λέοναρντ, Ίθαν Χοκ, Τζος Τσαρλς, Νόρμαν Λόιντ, Αλεξάντρα Πάουερς.
