Σκεφτείτε όλα τα βήματα προόδου που έχει κάνει η ιατρική τις έξι τελευταίες δεκαετίες σε ότι αφορά τη θεραπεία νόσων όπως του έρπητα, της λευχαιμίας, της γρίπης, της αιμοφιλίας, της νόσου του Πάρκινσον, του AIDS και πολλών-πολλών άλλων.
Πώς θα σας φαινόταν αν κάποιος σας έλεγε πως για όλα αυτά μεγάλο μερίδιο «ευθύνης» ανήκει σε μια νεαρή, μαύρη γυναίκα, φτωχή και αγράμματη, που έζησε στον αμερικάνικο νότο και πέθανε χτυπημένη από τον καρκίνο το 1951; Σας ακούγεται απίστευτο; Κι όμως. Αυτή η γυναίκα, η Ενριέττα Λακς, άνοιξε -έστω και χωρίς να το γνωρίζει- δρόμους που η επιστήμη μέχρι εκείνη τη στιγμή μόνο να φανταστεί θα μπορούσε.
Η Ενριέττα είχε την ατυχία να γεννηθεί μαύρη σε μια εποχή που η ζωή της δεν είχε και ιδιαίτερη αξία για τους λευκούς στις ΗΠΑ. Όταν αρρώστησε κανείς δεν της έδωσε σημασία. Στο νοσοκομείο που νοσηλευόταν, το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν -χωρίς τη συγκατάθεσή της, φυσικά- να της πάρουν μερικά κύτταρα, προκειμένου να κάνουν εργαστηριακές εξετάσεις και πειράματα.
Και τότε ήταν που έγινε το θαύμα. Ένα θαύμα που κρατάει μέχρι τις ημέρες μας. Όχι. Δεν υπήρχε κάποιο καλό τέλος για την Ενριέττα. Υπήρχαν, όμως, κάποια θαυμάσια νέα για την ανθρωπότητα…
Μια ζωή μέσα στην φτώχεια και την ανέχεια
Το να γεννηθείς και να ζεις στον αμερικάνικο νότο, όντας μαύρος ήταν μέχρι και πριν από μερικές δεκαετίες κάτι σαν κατάρα. Η ζωή σου δεν είχε και ιδιαίτερη αξία. Ήσουν σκλάβος αν και κάτι τέτοιο απαγορευόταν συνταγματικά.
Η φτώχεια και η ανέχεια ήταν καθημερινοί σου σύντροφοι και ο αγώνας για ζωή ήταν απελπιστικά δύσκολος. Ο φυλετικός διαχωρισμός στεκόταν σαν μπαμπούλας πάνω από τα κεφάλια των μαύρων. Αυτό που λεγόταν ως αστείο ανάμεσα τους ήταν πέρα για πέρα μια σκληρή αλήθεια. «Ούτε σαν άνθρωπος δεν μπορείς να πεθάνεις αν είσαι μαύρος του νότου», έλεγαν.
Η ζωή της Ενριέττα Λακς δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Γεννήθηκε το 1920 στο Roanoke της Βόρειας Καρολίνας. Λεφτά για σπουδές ή έστω ξέγνοιαστη παιδική και εφηβική ηλικία δεν υπήρχαν ούτε για… αστείο και έτσι η Ενριέττα αναγκάστηκε γρήγορα να δουλέψει σκληρά στα καπνοχώραφα.
Παράλληλα, προσπαθώντας να έχει μια φυσιολογική ζωή, παντρεύτηκε μικρή και μέχρι τα 30 της χρόνια είχε αποκτήσει πέντε παιδιά. Τότε, όμως ήταν που η μοίρα είχε άλλα σχέδια.
Το χτύπημα του καρκίνου και η μοίρα μιας φτωχής μαύρης γυναίκας
Περίπου στα μέσα του 1950 η Ενριέττα Λακς θα μάθει τα δυσάρεστα νέα. Η υγεία της είχε αρχίσει να εμφανίζει διάφορα προβλήματα και έτσι πήγε στο τοπικό νοσοκομείο. Μετά από μια σειρά εξετάσεων προκύπτει πως η γυναίκα έχει προσβληθεί από καρκίνο του τραχήλου της μήτρας.
Τόσο η ίδια όσο και η οικογένεια της (που εκείνη την εποχή ήταν ουσιαστικά όλοι τους ανασφάλιστοι) γνώριζαν πως δεν είχε καμία τύχη. Πώς να έχει άλλωστε, όταν πήγαινε στο νοσοκομείο και ήταν υποχρεωμένη να περιμένει σε μια τεράστια ουρά στον τομέα των «νέγρων», την ίδια ώρα που στον τομέα των «λευκών» τα ιατρεία ήταν κενά. Παρ’ όλα αυτά και έχοντας να αντιμετωπίσει έναν εξαιρετικά επιθετικό καρκίνο η Ενριέττα Λακς άντεξε οκτώ ολόκληρους μήνες πριν αφήσει την τελευταία της πνοή, το 1951, σε ηλικία μόλις 31 ετών.
Λίγο πριν τον θάνατο της, ωστόσο, το σύστημα ήθελε να αποδείξει για ακόμα μια φορά πως η ζωή του μαύρου δεν έχει κάποια ιδιαίτερη αξία και έτσι χωρίς να ενημερωθούν οι συγγενείς της ή να την ρωτήσει κανείς από τους υπευθύνους του νοσοκομείο «Τζονς Χοπκινς», όπου νοσηλευόταν, πάρθηκαν κύτταρα της προκειμένου να χρησιμοποιηθούν σε διάφορες εργαστηριακές αναλύσεις.
Το αδιανόητο θαύμα που άνοιξε δρόμους στην ιατρική
Μια μέρα, καιρό πριν η Ενριέττα Λακς πεθάνει, σε κάποιο από τα εργαστήρια του νοσοκομείου μια γιατρός ανακαλύπτει κάτι που αρχικά την κάνει να σαστίσει και στη συνέχεια να τρέξει στον επικεφαλής της. Του δείχνει αυτό που μόλις είχε βρει και εκείνος διστακτικά της ζητά να επαναλάβει την ανάλυση και αυτή τη φορά να είναι και εκείνος παρών.
Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο και τους αφήνει όλους με το στόμα ανοιχτό. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ιατρικής, γιατροί και βιολόγοι βλέπουν να παίρνει σάρκα και οστά αυτό για το οποίο πάλευαν. Για αυτό που θεωρούσαν ως την απόλυτη πρόκληση του τομέα τους: να κρατήσουν ζωντανά στο εργαστήριο ανθρώπινα κύτταρα. Ξαφνικά βρέθηκαν μπροστά σε ένα θαύμα. Τα κύτταρα αυτά όχι απλά παρέμειναν ζωντανά αλλά αναπαράγονταν και μάλιστα με τρομερά επιθετικό ρυθμό διπλασιάζοντας το μέγεθος τους! Ήταν και παραμένουν μέχρι σήμερα τόσο εύρωστα ώστε εάν ένα από αυτά μπει σε ένα πιατάκι καλλιέργειας, το καταλαμβάνει όλο!
Έχει ειπωθεί πως αν κάποιος έβαζε όλα τα κύτταρα που αναπτύχθηκαν το ένα δίπλα στο άλλο, θα τύλιγαν τρεις φορές τη Γη αφού θα εκτείνονταν σε μήκος 134.680 χιλιομέτρων! Υπολογίζεται πως οι επιστήμονες έχουν χρησιμοποιήσει περίπου 50 τόνους από τα κύτταρα αυτά, τα οποία μπορούν να παραγγείλουν τηλεφωνικά.
Έχουν βοηθήσει την επαγγελματική άνοδο χιλιάδων επιστημόνων και έχουν χρησιμοποιηθεί σε περισσότερες από 60.000 έρευνες – τουλάχιστον 10 εξ αυτών δημοσιοποιούνται καθημερινά – αποκαλύπτοντας μυστικά για θέματα που κυμαίνονται από τη γήρανση και τον καρκίνο έως την αναπαραγωγή των κουνουπιών και την επίδραση που έχει στα κύτταρα η δουλειά σε υπονόμους ενώ, χάρη στα κύτταρα αυτά βρέθηκε το εμβόλιο της πολιομυελίτιδας.
Το «σκοτάδι» που ζούσε η οικογένεια και η παγκόσμια αναγνώριση
Οι επιστήμονες ονομάζουν τα κύτταρα αυτά ΗeLa (παίρνοντας τα δυο πρώτα γράμματα από το όνομα και το επώνυμο της Henrietta Lacks) και κρατάνε κρυφό από την οικογένεια το τι έχει συμβεί. Δεν τους ενημερώνει κανείς προκειμένου να μην διεκδικήσουν το παραμικρό.
Οι άνθρωποι αυτοί παραμένουν πάμπτωχοι και ουσιαστικά ανασφάλιστοι ακόμα και σήμερα. Πρώτη φορά έμαθαν για τη χρησιμότητα των κυττάρων στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 όταν κάποιοι επιστήμονες ενημέρωσαν τον σύζυγό της.
Όταν του είπαν ότι έχουν τα κύτταρα της γυναίκας του στο εργαστήριο, κατάλαβε ότι η Ενριέττα ήταν ζωντανή και ότι την κρατούσαν φυλακισμένη σε… κλουβί καθώς η αγγλική λέξη «cells» σημαίνει «κύτταρο» αλλά και «κελί», και άρχισε να ρωτάει αν είναι καλά και πότε θα μπορέσει να την δει!
Η κόρη της Χενριέτα, Ντέμπορα, ανησυχούσε ότι οι έρευνες που γίνονταν στα κύτταρα HeLa, προκαλούσαν πόνο στη μητέρα της ακόμα και μετά τον θάνατό της.
Οι απόγονοι της Λακς δεν έχουν πάρει ούτε σεντ για όλα αυτά τα τρισεκατομμύρια κύτταρα που χρησιμοποιούνται σε όλο τον κόσμο, παρότι μια φιάλη με κύτταρα ΗeLa, μέχρι το 2001, πωλούταν για 150 ευρώ!
Χρειάστηκε να περάσουν 20 χρόνια για να μάθει ο κόσμος την ιστορία της γυναίκας πίσω από τα κύτταρα ΗeLa. Ήταν το περιοδικό «Rolling Stone» που πρωτοέγραψε για την ιστορία της Ενριέττα Λακς. Στις αρχές της δεκαετίας που διανύουμε, και μετά από μια δεκαετία έρευνας, η δημοσιογράφος Ρεμπέκα Σκλουτ εξέδωσε το βιβλίο της «Η αιώνια ζωή της Henrietta Lacks», το οποίο μεταφράστηκε σε 25 γλώσσες. Το 2017 το βιβλίο μεταφέρθηκε και στη μεγάλη οθόνη με πρωταγωνίστρια την Όπρα Γουίνφρεϊ στο ρόλο της κόρης της Ενριέττας, Ντέμπορα και κάπως έτσι αποκαταστάθηκε μια αδικία, σε βάρος μιας φτωχής γυναίκας, που κράτησε περισσότερα από 60 χρόνια.
